Prawo handlowe, Prawo cywilne, Upadłość. Restrukturyzacja.

Czy działanie dozorcy ustanowionego przez Komornika w związku z zajęciem rzeczy ruchomych może być traktowane za działanie organu państwowego w rozumieniu art. 671 § 3 k.c.?

Wierzyciel skorzystał z ustawowego prawa zastawu na maszynach wniesionych do
najmowanego lokalu. Należności zabezpieczone na maszynach pochodzą z opłat czynszowych. Wierzyciel wytoczył przeciwko najemcy powództwo o zapłatę i wniósł o
ustanowienie zabezpieczenia na maszynach. Sąd ustanowił zabezpieczenie.
Wierzyciel zwrócił się do komornika o wykonanie postanowienia sądu.
Komornik wszedł do lokalu zajmowanego przez dłużnika i zajął maszyny wskazane w
postanowieniu sądu. Maszyny te pozostawił na miejscu i oddał w dozór
osobie wskazanej przez Wierzyciela. Dozorca wyniósł maszyny z przedmiotu najmu, po fakcie powiadomił komornika o wyniesieniu maszyn. Wierzyciel powołuje
się na art. 671 par.3 zgodnie z którym: W wypadku gdy rzeczy obciążone zastawem
zostaną usunięte na mocy zarządzenia organu państwowego, wynajmujący
zachowuje ustawowe prawo zastawu, jeżeli przed upływem trzech dni
zgłosi je organowi, który zarządził usunięcie. Wierzyciel zgłosił w terminie 3
dni od usunięcia maszyn przez dozorcę do komornika swoje prawo zastawu ustawowego.
Powstaje pytanie czy można uznać działania dozorcy za działania
organu państwowego?

Przedmiot opinii prawnej sprowadza się do analizy problemu, czy zachowania dozorcy ustanowionego przez komornika stanowią zachowania organu państwowego.

Zgodnie z art. 671 § 1 k.c. przysługujące wynajmującemu ustawowe prawo zastawu wygasa, gdy rzeczy obciążone zastawem zostaną z przedmiotu najmu usunięte. W myśl art. 671 § 2 k.c. wynajmujący może się sprzeciwić usunięciu rzeczy obciążonych zastawem i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo, dopóki zaległy czynsz nie będzie zapłacony lub zabezpieczony. Zgodnie z art. 671 § 3 k.c. w wypadku gdy rzeczy obciążone zastawem zostaną usunięte na mocy zarządzenia organu państwowego, wynajmujący zachowuje ustawowe prawo zastawu, jeżeli przed upływem trzech dni zgłosi je organowi, który zarządził usunięcie.

Przepis art. 671 § 3 k.c. w zasadzie powtarza treść art. 387 § 3 Kodeksu zobowiązań, zgodnie z którym „gdy rzeczy mają być wyniesione skutkiem zarządzenia władzy, wynajmujący zachowuje swoje prawo zastawu, jeżeli w ciągu trzech dni zgłosi je u władzy, która wyniesienie zarządziła.” W obecnym stanie prawnym pojęcie „władzy” zostało doprecyzowane poprzez zwrot „organ państwowy”.

Przepis art. 671 § 3 k.c. posługuje się pojęciem „organu państwowego”. Kodeks cywilny nie definiuje bezpośrednio pojęcia organu państwowego, a w konsekwencji nazwa ta powinna zostać ustalona zgodnie z ogólnymi zasadami języka polskiego.

Jak się wydaje, można przyjąć, że przez pojęcie „organ państwowy” rozumieć należy odpowiednio zorganizowaną instytucję (urząd), która została utworzona na podstawie przepisów prawa, działającą w imieniu i na rzecz państwa i przy zastosowaniu środków właściwych dla władzy państwowej. Zgodnie ze Współczesnym słownikiem języka polskiego pod red. B. Dunaja (Warszawa 2007), s. 1128 organ to „zorganizowana jednostka organizacyjna, urząd instytucja o określonym przeznaczeniu i funkcji społecznej (zwykle związanej ze sprawowaniem władzy).”

Zagadnienie systemu organów władzy państwowej (struktura, tryb funkcjonowania, ich wzajemny stosunek) jest materią prawa konstytucyjnego (M. Granat, w: Prawo konstytucyjne, pod red. W. Skrzydły, Lublin 1995, s. 18).

Aby prawidłowo ustalić intencję ustawodawcy co do użycia pojęcia „organ państwowy w treści art. 671 § 3 k.c. warto wskazać, że Kodeks cywilny posługiwał się także w innych miejscach pojęciem „organu państwowego”. Wskazać należy np. na obecnie uchylony art. 161 k.c. (Art. 161. § 1. Obszar nabytej przez osobę fizyczną nieruchomości rolnej wraz z obszarem nieruchomości rolnej, stanowiącej już własność nabywcy lub wraz z obszarem odpowiadającym jego udziałowi we współwłasności takiej nieruchomości nie może przekraczać piętnastu hektarów, a jeżeli nieruchomość, ze względu na rodzaj użytków rolnych, ma charakter gospodarstwa hodowlanego - dwudziestu hektarów. W wypadkach społecznie lub gospodarczo uzasadnionych właściwy organ państwowy może zezwolić na podwyższenie wymienionego obszaru.).

Można zatem postawić tezę, że Kodeks cywilny posługuje się pojęciem organu przyjmując znaczenie tego terminu jakie jest przyjmowane w prawie konstytucyjnym (inaczej : w prawie państwowym czy w prawie politycznym).

Pojęcie „organy państwowe” znajduje się także w treści innych aktów prawnych. Wskazać należy np. na art. 2 Prawa prasowego, zgodnie z którym „organy państwowe (…) stwarzają prasie warunki niezbędne do wykonywania jej funkcji i zadań, w tym również umożliwiające działalność redakcjom dzienników i czasopism zróżnicowanych pod względem programu, zakresu tematycznego i prezentowanych postaw.” Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków reguluje „organizację przyjmowania oraz rozpatrywania skarg i wniosków, składanych do organów państwowych, organów jednostek samorządu terytorialnego oraz organów samorządowych jednostek organizacyjnych” . W art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach jest mowa o „dokumentacji powstającej w organach państwowych i państwowych jednostkach organizacyjnych, w organach jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych jednostkach organizacyjnych”. W art. 2 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach jest mowa o tym, że „za wypadek uzasadniający przyznanie świadczeń uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło przy udzielaniu przedstawicielowi organu państwowego lub organu samorządu terytorialnego pomocy przy spełnianiu czynności urzędowych.”

Pojęcie „organu państwowego” jest zatem w miarę powszechnie używane w systemie prawa. Pojęcie to również na tle innych ustaw ma charakter taki, jaki jest mu nadawany przez przepisy prawa konstytucyjnego.

Organem państwowym w rozumieniu art. 671 § 3 k.c. może być np. sąd, prokuratura, wojewoda, komornik itp.

K. Pietrzykowski, w: Kodeks cywilny, Komentarz, t. II, pod red. K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1998, s. 236 – 237 nie rozwija bliżej pojęcia „organu państwowego”. Podobnie J. Jezioro, w: Kodeks cywilny pod red. E. Gniewka, wyd. 4, Warszawa 20111, s. 1163, J. Panowicz-Lipska, w: System prawa prywatnego, Prawo zobowiązań – część szczegółowa, pod red. J. Panowicz – Lipskiej, t. 8, Warszawa 2004, s. 42.

Można bronić poglądu, że – przy zastosowaniu zasad wykładni językowej – dozorca rzeczy ruchomej, ustanowiony przez komornika nie posiada statusu „organu państwowego”.

Przepis art. 855 § 1 k.p.c. stanowi, że zajęte ruchomości komornik pozostawi we władaniu osoby, u której je zajął. Jednakże z ważnych przyczyn komornik może w każdym stanie postępowania oddać zajęte ruchomości pod dozór innej osobie, nie wyłączając wierzyciela, choćby to było połączone z koniecznością ich przeniesienia. Osoby te pełnią obowiązki dozorcy. Komornik doręcza im protokół zajęcia.

Dozorcą może być zatem sam dłużnik (co jest stosunkowo częstą praktyką), jak i jakakolwiek inna osoba.

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości (z dnia 9 marca 1968 r. w sprawie czynności komorników) określa, kiedy zajęte przedmioty należy złożyć do depozytu sądowego lub na przechowanie określonym „instytucjom” (art. 855 § 2 k.p.c.). Niemniej w stanie faktycznym niniejszej sprawy – co należy podkreślić – nie przekazano dozoru nad przedmiotowymi rzeczami ruchomymi „instytucjom” czy sądowi zawiadującemu depozytem sądowym.

Zgodnie z art. 856 § 1 k.p.c. dozorca lub dłużnik, któremu powierzono dozór, obowiązani są przechowywać oddane im pod dozór ruchomości z taką starannością, aby nie straciły na wartości, i oddać je na wezwanie komornika lub stosownie do orzeczenia sądu albo na zgodne wezwanie obu stron. Jeżeli dozorca lub dłużnik zobowiązany do wydania ruchomości ich nie oddaje, komornik mu je odbiera. W myśl art. 856 § 2 k.p.c. dozorca obowiązany jest zawiadomić komornika o zamierzonej zmianie miejsca przechowania ruchomości. Co ważne, dozorca może podjąć decyzję o zmianie miejsca przechowywania rzeczy, co ma znaczenie z punktu widzenia przedmiotu niniejszej opinii.

Z samego faktu dozorowania rzeczy na polecenie komornika, nie można wyciągnąć wniosku, że dozorca posiada atrybut organu państwowego. Konstatacja taka byłaby zbyt daleko idąca. Instytucji dozorcy nie kreują przepisy prawa konstytucyjnego (niemniej prawo egzekucyjne zaliczane jest do prawa publicznego) ale rozstrzygnięcie komornika.

Dozorca nie posiada statusu ani atrybutów odpowiadających pozycji organów państwowych.

Funkcja dozorcy dotyczy realizacji nie tyle interesu publicznego ale interesu osób występujących w sprawie egzekucyjnej, który to interes ma charakter prywatny.

Możliwa jest także inna interpretacja przedstawianego zagadnienia, w kontekście możliwości podniesienia przez byłego wynajmującego skutecznego sprzeciwu, w rozumieniu art. 671 § 2 k.c., co do decyzji dozorcy w przedmiocie zmiany miejsca przechowywania rzeczy zajętych w postępowaniu egzekucyjnym. Może pojawić się wątpliwość, czy działania dozorcy nie stanowią niejako działań w „upoważnieniu” organu państwowego, za jaki należałoby uznać komornika w rozumieniu art. 671 § 3 k.c. W takim przypadku należałoby jednak odejść od zasad wynikających z wykładni językowej (gramatycznej) i należałoby budować wnioski o zasady wykładni funkcjonalnej.

Jeżeli chodzi o chronologiczną kolejność stosowania wykładni, to pierwszeństwo ma wykładnia językowa. Wykładnia funkcjonalna może być stosowana w sposób następczy. Z. Radwański, M. Zieliński w: System prawa prywatnego, Prawo cywilne – część ogólna, pod red. M. Safjana, t. 1, Warszawa 2007, s. 459. Można przyjąć, że poszczególne typy wykładni mogą być stosowane wówczas, gdy te pierwszorzędne (jak językowa) nie spełniły swojego zadania.

Można bronić poglądu, przy zastosowaniu zasad wykładni językowej, że dozorca wyznaczony przez komornika w oparciu o przepis art. 855 § 1 k.p.c. nie posiada atrybutu organu państwowego w rozumieniu art. 671 § 3 k.c. Usunięcie rzeczy przez dozorcę z przedmiotu najmu – według zasad wykładni językowej - nie jest równoznaczne z usunięciem rzeczy z przedmiotu najmu przez organ państwowy.

Przy zastosowaniu zasad wykładni funkcjonalnej, art. 671 § 3 k.c. nie jest wykluczone przyjęcie szerszego rozumienia pojęcia „organ państwowy” obejmując nim np. organy samorządowe czy osoby wykonujące pewne funkcje z ramienia organów państwowych, nawet jeżeli same nie są takimi organami. Jeżeli zatem dozorca ustanowiony przez komornika mógł przemieścić rzeczy zajęte (art. 856 § 2 k.p.c.), wówczas przemieszczenie rzeczy zajętej ma szczególny charakter: rzeczy zajęte nie zostały wydane ani dłużnikowi ani osobie trzeciej. Z chwilą ogłoszenia upadłości postępowanie egzekucyjne uległo zawieszeniu a po uprawomocnieniu się postanowienia o upadłości umorzeniu (art. 146 ust. 1 p.u.).

Zastaw ustawowy w rozumieniu art. 670 i 671 k.c. jest zastawem w rozumieniu Prawa restrukturyzacyjnego.

Powtórzyć należy, że można bronić poglądu, przy zastosowaniu zasad wykładni językowej, że dozorca wyznaczony przez komornika w oparciu o przepis art. 855 § 1 k.p.c. nie posiada atrybutu organu państwowego w rozumieniu art. 671 § 3 k.c. Usunięcie rzeczy przez dozorcę z przedmiotu najmu – według zasad wykładni językowej - nie jest równoznaczne z usunięciem rzeczy z przedmiotu najmu przez organ państwowy.

Niemniej przy zastosowaniu zasad wykładni funkcjonalnej, art. 671 § 3 k.c. nie jest wykluczone przyjęcie szerszego rozumienia pojęcia „organ państwowy” obejmując nim np. organy samorządowe czy osoby wykonujące pewne funkcje z ramienia organów państwowych, nawet jeżeli same nie są takimi organami. Jeżeli zatem dozorca ustanowiony przez komornika mógł przemieścić rzeczy zajęte (art. 856 § 2 k.p.c.), wówczas przemieszczenie rzeczy zajętej ma szczególny charakter: rzeczy zajęte nie zostały wydane ani dłużnikowi ani osobie trzeciej.

Należałoby bronić poglądu, że ocena skuteczności zastawu, o którym mowa w art. 670 i 671 k.c. powinna być oceniana na dzień otwarcia postępowania.

Wobec możliwości różnej oceny prawnej przedstawionego zagadnienia należałoby rekomendować przyjęcie, na potrzeby ustalenia listy wierzytelności, wykładni językowej art. 671 § 3 k.c. jako bardziej bezpiecznego stanowiska prawnego.