Zarzut pauliański w przypadku bezskuteczności czynności z mocy prawa

 

Kodeks cywilny nie przewiduje bezskuteczności czynności prawnych ex lege. Natomiast prawo upadłościowe zakłada, że z dniem ogłoszenia upadłości niektóre czynności dłużnika są bezskuteczne z mocy samego prawa. Prawo upadłościowe posługuje się silniejszym instrumentem ochrony wierzycieli niż Kodeks cywilny. Jeżeli czynność upadłego jest bezskuteczna z mocy samego prawa syndyk może powołać się na taką okoliczność w każdej sytuacji, której dotyczą skutki bezskuteczności czynności upadłego. Innymi słowy nadzorca sądowy może powołać się na bezskuteczność czynności upadłego z mocy prawa także przy sporządzaniu listy wierzytelności. Prawo upadłościowe – w razie sporu czy czynność jest bezskuteczna z mocy samego prawa – nie zastrzega wyłącznej kontroli sądu procesowego. Lista wierzytelności podlega zaskarżeniu w toku postępowania upadłościowego sprzeciwem do sędziego-komisarza (art. 256 p.u.) i zażaleniem do sądu upadłościowego. Jeżeli w wyniku zarzutu pauliańskiego podniesionego przez syndyka nie dojdzie do uznania wierzytelności na liście wierzytelności przepisy co do zasady pozwala na jej dochodzenie we właściwym trybie. Podniesienie przez syndyka zarzutu pauliańskiego przy sporządzaniu listy wierzytelności niewątpliwie jest efektywne z punktu widzenia interesów masy upadłości. Należy postawić tezę, że przepisy o bezskuteczności czynności upadłego z mocy prawa mogą być „eksploatowane” we wszystkich trybach proceduralnych regulowanych przez prawo upadłościowe.

 

Zgodnie z art. 127 ust. 3 p.u. bezskuteczne z mocy prawa są również zabezpieczenie i zapłata długu niewymagalnego, dokonane przez upadłego w terminie dwóch miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Jednak ten, kto otrzymał zapłatę lub zabezpieczenie, może w drodze powództwa lub zarzutu żądać uznania tych czynności za skuteczne, jeżeli w czasie ich dokonania nie wiedział o istnieniu podstawy do ogłoszenia upadłości.

 

Zapłata – w rozumieniu art. 127 ust. 3 p.u. – dotyczy długu niewymagalnego. Na początku należy odwołać się do tradycyjnego poglądu o konieczności rozróżnienia pojęć „termin wymagalności” i „termin spełnienia świadczenia”. J. Dąbrowa, w: System prawa cywilnego. Zobowiązania, t. III, cz. 1, Ossolineum 1981, s. 739 – 740. Otóż z nadejściem terminu wymagalności po stronie wierzyciela pojawia się uprawnienie do domagania się od dłużnika spełnienia świadczenia. J. Dąbrowa, w: System…, s. 740. Z kolei z upływem terminu spełnienia świadczenia dłużnik, który nie spełnił świadczenia popada w opóźnienie. J. Dąbrowa, w: System…, s. 740. Jak podsumował to F. Zoll „są to (…) dwa różne aspekty tego samego stanu – z chwilą upływu terminu spełnienia świadczenia roszczenie staje się wymagalne.” F. Zoll, w: System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna pod red. A. Olejniczaka, t. 6, Suplement, Warszawa 2010, s. 61.

 

Sąd Najwyższy w wyroku z 27 września 2013r., I CSK 890/12 wskazał, że „wymagalność to stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności, a więc chwila, w której wierzyciel może skutecznie żądać od dłużnika określonego zachowania będącego przedmiotem jego zobowiązania i przedmiotem roszczenia wierzyciela.” Dalej Sąd Najwyższy wywiódł, że „chwila wymagalności roszczenia jest zależna od charakteru zobowiązania i przeważnie pokrywa się z terminem spełnienia świadczenia; gdy termin spełnienia świadczenia jest oznaczony w czynności prawnej, ustawie czy decyzji administracyjnej albo wynika z właściwości zobowiązania, wymagalność wierzytelności następuje w tym terminie i zależy, od tego, czy termin zastrzeżono na korzyść dłużnika, wierzyciela lub obu stron. W przypadku tzw. zobowiązań bezterminowych, gdy termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, wierzytelność staje się wymagalna niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 k.c.).”

 

 

Innymi słowy przy ustalaniu listy wierzytelności syndyk może podnieść zarzut pauliański, że zastaw rejestrowy jest bezskuteczny z mocy prawa i może nie uwzględnić na liście wierzytelności skutków zabezpieczenia wynikających z zastawu rejestrowego (przy uwzględnieniu terminów wynikających z treści art. 127 ust. 3 p.u. tzn. dokonania czynności w terminie dwóch miesięcy przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości). Wierzyciel może się bronić zarzutem, w drodze zaskarżenia listy wierzytelności, że w chwili ustanowienia zastawu rejestrowego nie wiedział, o istnieniu podstaw do ogłoszenia upadłości.

 

Zarzut pauliański w przypadku bezskuteczności czynności z mocy postanowienia sędziego-komisarza

 

 

W niektórych sytuacjach czynności upadłego zostają uznane za bezskuteczne z mocy postanowienia sędziego-komisarza. Syndyk posiada uprawnienie przyznane mu przez właściwe przepisy do wystąpienia z wnioskiem do sędziego – komisarza o wydanie orzeczenia w przedmiocie bezskuteczności czynności upadłego. Z uwagi na hierarchię organów postępowania (art. 152 p.u.) syndyk nie powinien antycypować rozstrzygnięcia sędziego-komisarza i przed ustaleniem listy wierzytelności powinien wystąpić do sędziego-komisarza o wydanie stosownego orzeczenia.

 

Zarzut pauliański w przypadku bezskuteczności czynności w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego

 

Osoba trzecia w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika może zarazem wystąpić jako wierzyciel w postępowaniu upadłościowym w rozumieniu art. 189 p.u. Przy czym zastrzec należy, że jeżeli czynność jest bezskuteczna z mocy prawa to zbędne jest żądanie jej ubezskutecznienia w procesie, gdyż bezskuteczność z mocy prawa jest przesłanką orzekania w sprawie o zapłatę czy o wydanie. Należy to odpowiednio odnieść do zarzutów.

 

Zgodnie z art. 531 § 1 k.c. uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, o której mowa w art. 527 k.c. następuje w drodze powództwa lub zarzutu przeciwko osobie trzeciej, która wskutek tej czynności uzyskała korzyść majątkową. Konstrukcja art. 531 § 1 k.c. uwzględnia fakt, że spory powstałe w oparciu o art. 527 i n. k.c. na ogólnych zasadach, tj. poza postępowaniem upadłościowym podlegają rozpoznaniu w procesie.


W uzasadnieniu wyroku z dnia 25 października 2012 r. (sygn. akt I CSK 139/12) Sąd Najwyższy wskazał, iż „wyrok wydany w wyniku uwzględnienia powództwa opartego na art. 527 § 1 k.c. ma charakter konstytutywny. Z chwilą jego uprawomocnienia się zaskarżona przez wierzyciela czynność prawna dłużnika z osobą trzecią staje się bezskuteczna względem wierzyciela. Skutek ten następuje z mocą wsteczną. Po uprawomocnieniu się wyroku pauliańskiego zaskarżoną czynność prawną dłużnika z osobą trzecią należy zatem uważać za bezskuteczną względem wierzyciela już od chwili jej dokonania. Wsteczny w tym zakresie skutek wyroku pauliańskiego jest przejawem ogólnej zasady, że konsekwencje uchybień zaistniałych przy podejmowaniu aktu prawnego zostają odniesione w razie późniejszego jego podważenia z powodu tych uchybień (wzruszenia, unieważnienia, zaczepienia, ubezskutecznienia) do chwili jego podjęcia". W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 stycznia 2015 r. I ACa 1049/14 podniesiono, że „biernie legitymowana w sprawie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli jest osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową na podstawie tej czynności - i tylko ta osoba. Przyznanie w art. 531 § 1 k.c. biernej legitymacji procesowej samej tylko osobie trzeciej stanowi wyjątek od zasady, że w charakterze stron procesu w sprawie o ukształtowanie powinny uczestniczyć wszystkie osoby, których sytuacja prawna ma być ukształtowana przez wyrok sądu - uzasadniony tym, że wyrok pauliański ze względu na jego skutek przewidziany w art. 532 k.c. dotyka w głównej mierze sfery prawnej osoby trzeciej uzyskującej korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli.”

 

W literaturze przedmiotu A.Janiak, w: A.Kidyba A. (red.), Z. Gawlik, A. Janiak A., G. Kozieł, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2014 wyraził pogląd, że „uprawniony może dochodzić ochrony pauliańskiej na drodze sądowej. Komentowany przepis przewiduje dwa sposoby realizacji tej ochrony: 1) przez wytoczenie powództwa przeciwko osobie, która uzyskała korzyść wskutek czynności dokonanej przez dłużnika (jest to najczęściej stosowany środek ochrony), albo 2) przez podniesienie zarzutu procesowego w toczącej się przeciwko niemu sprawie wytoczonej przez osobę trzecią, na przykład w procesie przeciwegzekucyjnym wytoczonym przez osobę trzecią na podstawie art. 841 k.p.c.”

 

Zdaniem A. Stępień-Sporek, w: J. Ciszewski (red.), K. Jędrej, G. Karaszewski, J. Knabe, P. Nazaruk, B. Ruszkiewicz, G. Sikorski, A. Stępień-Sporek, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2014 „Wierzyciel może się domagać bezskuteczności czynności prawnej w dwojaki sposób, a mianowicie w drodze powództwa, jak również w drodze zarzutu, który podniesie w obronie przed powództwem wytoczonym przeciwko wierzycielowi przez osobę trzecią, która uzyskała korzyść majątkową w wyniku czynności prawnej dokonanej przez dłużnika. (…) Zarzut (…) jest zarzutem procesowym, środkiem obrony przeciw twierdzeniom powoda.”

 

W nauce procesu cywilnego przyjmuje się, że zarzut procesowy jest środkiem obrony pozwanego, mającym na celu doprowadzenie do korzystnego dla niego zakończenia procesu. T. Misiuk (w:) Z. Resich, System Prawa Procesowego Cywilnego, t. II, Ossolineum 1987, s. 132informacje o jednostce

 

Inny Autor M. Sychowicz, w: J. Gudowski, T. Bielska-Sobkowicz, G. Bieniek, H. Ciepła, P. Drapała, M. Sychowicz, R. Trzaskowski, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Kodeks cywilny. Komentarz. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 2013 podobnie przyjął, że „bezskuteczności czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli można domagać się w drodze powództwa, jak również w drodze zarzutu podniesionego w obronie przed powództwem wytoczonym przez osobę trzecią (jej następcę prawnego), która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności prawnej dokonanej przez dłużnika (np. w obronie przed powództwem przeciwegzekucyjnym z art. 841 k.p.c.).”

 

Zdaniem M. Pyziak – Szafnickiej w: System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna pod red. A. Olejniczaka, Warszawa 2009, s. 1278 „kodeks przewiduje ochronę wierzyciela w drodze zarzutu. Zarzut jakim dysponuje wierzyciel na podstawie art. 531 § 1 KC jest zarzutem procesowym, środkiem obrony przeciw twierdzeniom powództwa. Chodzi oczywiście o powództwo osoby trzeciej przeciwko wierzycielowi. Podstawę obrony wierzyciela stanowi wynikające z art. 527 KC prawo żądania, aby sąd uznał czynność prawną za bezskuteczną.”

 

Generalnie w literaturze przedmiotu dominuje pogląd, że zarzut z art. 531 § 1 k.c. jest zarzutem procesowym, gdyż w razie sporu o ziszczeniu się przesłanek z art. 537 k.c. orzeka sąd.

 

Można zatem postawić tezę, że przepisy Kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika służą jako podstawa do wytoczenia powództwa jak i podstawa do obrony w innym postępowaniu. Przy czym Kodeks cywilny nie ogranicza expresis verbis rodzajów postępowań sądowych, w których możliwe jest podniesienie zarzutu pauliańskiego.

 

Niezależnie od powyższych poglądów należy przyjąć założenie, że w niektórych sytuacjach jest możliwe egzekwowanie skutków bezskuteczności czynności dłużnika poza postępowaniem sądowym. Np. osoba trzecia może bez procesu sądowego uznać zasadność roszczeń wierzyciela i pozwolić wierzycielowi na zaspokojenie jego wierzytelności w stosunku do dłużnika ze składników majątkowych znajdujących się w majątku osoby trzeciej, które uprzednio wyszły z majątku dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli.

 

Przepis art. 131 p.u. odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów Kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika. Przy czym po pierwsze, nowe powództwo może wytoczyć wyłącznie syndyk (art. 132 ust. 1 p.u.), po drugie syndyk może wstąpić w miejsce powoda w sprawie wszczętej przez wierzyciela, który zaskarżył czynności upadłego (art. 133 ust. 1 p.u.), po trzecie skutki bezskuteczności czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli podlegają regulacji art. 134 p.u. Co istotne, przedmiot ubytku – z zasady - podlega przekazaniu do masy upadłości, a o ile przekazanie in natura nie jest możliwe, do masy upadłości wpłaca się równowartość w pieniądzu. W przypadku niniejszej sprawy chodzi o bezskuteczność ustanowienia zastawu rejestrowego w stosunku do masy upadłości.

 

Dla zapewnienia efektywności przepisów o ochronie wierzycieli przed czynnościami dłużnika zdziałanymi z pokrzywdzeniem wierzycieli należy uwzględnić funkcje ochronne tych przepisów. Społecznie uzasadnione jest bowiem wyciągnięcie odpowiednich konsekwencji z prawnie nagannych postaw.

 

Odpowiednie stosowanie przepisu art. 531 § 1 k.c. niewątpliwie wymaga odpowiedniego uwzględnienia specyfiki postępowania upadłościowego.

 

Tryb zgłoszenia wierzytelności przez wierzyciela w postępowaniu upadłościowym na podstawie przepisu art. 236 p.u. w zasadzie zastępuje drogę procesową do dochodzenia roszczeń.

 

Zgodnie z art. 84 ust. 1 p.u. postanowienie umowy, której stroną jest upadły, uniemożliwiające albo utrudniające osiągnięcie celu postępowania upadłościowego jest bezskuteczne w stosunku do masy upadłości. Bezskuteczność ta ma miejsce z mocy samego prawa. Syndyk może powołać się na bezskuteczność postanowień umowy także przy sporządzaniu listy wierzytelności.

 

Pogląd, że syndyk może podnieść zarzut pauliański przy ustalaniu listy wierzytelności z powołaniem się na materialnoprawną podstawę przepisów Kodeksu cywilnego niewątpliwie ma charakter dyskusyjny, gdyż niewątpliwie tryb ustalania i zaskarżania listy wierzytelności jedynie w uproszczonym stopniu uwzględnia procesową zasadę kontradyktoryjności.

 

Oparcie się przez syndyka na zarzucie pauliańskim, przy ustalaniu listy wierzytelności, z przywołaniem treści art. 527 k.c. można jednak uzasadniać:

 

  1. specyficznym charakterem postępowania upadłościowego, w ramach którego rozpoznanie wszystkich wierzytelności (nie tylko wierzytelności wierzyciela będącego zarazem osobą trzecią w rozumieniu art. 531 § 1 k.c.) odbywa się w trybie uproszczonym, bez stworzenia stanu powagi rzeczy osądzonej (res iudicata), a postępowanie upadłościowe ma na celu ochronę interesu wszystkich wierzycieli, niemniej z możliwością dochodzenia roszczeń nieuznanych na liście wierzytelności, przed odpowiednim sądem; innymi słowy argument ten opiera się na odesłaniu z art. 131 p.u. do „odpowiedniego” stosowania przepisów Kodeksu cywilnego;

 

  1. okolicznością, że zarzut podnoszony jest nie przez wierzyciela ale w interesie masy upadłości (a zatem ogółu wierzycieli) przez syndyka, który sprawuje nadzór nad majątkiem upadłego (masą upadłości);

 

  1. potrzebą zapewnienia efektywnego stosowania przepisów o ochronie wierzycieli przed czynnościami dłużnika zdziałanymi z ich pokrzywdzeniem;

 

  1. zapewnieniem kontroli sędziego – komisarza i sądu upadłościowego w trybie zaskarżenia listy wierzytelności w przypadku złożenia zarzutu pauliańskiego przez syndyka przy ustalaniu listy wierzytelności;

 

  1. okolicznością, że przepisy prawa upadłościowego w sposób autonomiczny regulują skutki bezskuteczności czynności upadłego nawet w sytuacji, gdy przesłanki bezskuteczności wynikają z art. 527 k.c.

 

  1. okolicznością, że dopuszcza się możliwość stosowania przez syndyka przy ustalaniu listy wierzytelności takich klauzul generalnych jak określona w art. 83 p.u.

 

 

 

Blog

17 czerwca 2019
Zarzut pauliański syndyka masy upadłości.