Z istoty rzeczy bezskutecznością objęte są czynności upadłego do maksymalnych rozmiarów wierzytelności przysługujących wierzycielom[1]. Nadpłynność masy upadłości stanowi podstawę do wyłączenia odpowiedzialności osoby trzeciej z tytułu bezskuteczności czynności upadłego[2].

Po pierwsze, zwrócić należy uwagę na fakt, że celem instytucji bezskuteczności czynności upadłego jest – w ostatecznym rozrachunku – doprowadzenie do zaspokojenia wierzycieli upadłego (a w tym pokrycie wszystkich kosztów postępowania upadłościowego). Można postawić tezę, że jeżeli masa upadłości w swojej dotychczasowej substancji wystarczy na zaspokojenie wierzycieli (w rozumieniu art. 189 p.u.), to z punktu widzenia celów postępowania upadłościowego, a w tym instytucji uregulowanej w art. 127 – 135 p.u., nie ma sensu ubezskutecznienie czynności upadłego. Bezskuteczność czynności upadłego nie jest bowiem celem samym w sobie. Stanowi ona jedynie instrument służący interesom wierzycieli. Instytucja z art. 127 – 135 p.u. podlega ogólnej zasadzie wynikającej z art. 2 p.u. – celem postępowania upadłościowego jest jak najpełniejsze zaspokojenie wierzycieli. Nie ma zatem sensu podejmowanie w postępowaniu upadłościowym czynności, które nie służą zaspokojeniu interesów wierzycieli.

Po drugie, instytucja bezskuteczności (ubezskutecznienia) czynności upadłego nie jest bezwzględną s a n k c j ą wyciąganą przez uprawniony podmiot z tytułu zachowań upadłego negatywnie ocenianych z punktu widzenia przepisów prawa. Funkcję sankcji czy quasi – sankcji za negatywnie oceniane czynności upadłego przejmują inne przepisy prawa (zob. np. art. 491³ ust. 2 pkt 4 p.u. czy art. 374 ust. 1 p.u.). Przeciwnie, komentowana instytucja jest wyłącznie instrumentem pozwalającym na gromadzenie środków celem zaspokojenia wierzycieli i tylko temu celowi służy. Oznacza to, że nie w każdym przypadku należy bezwzględnie realizować roszczenia z tytułu bezskuteczności czynności upadłego. Podejmowane w tej materii działania powinny być, jak wspomniano wcześniej, uzasadniane celami postępowania upadłościowego. Innymi słowy, w niektórych przypadkach, można przeprowadzić w sposób prawidłowy postępowanie upadłościowe bez dochodzenia roszczeń z tytułu bezskuteczności czynności upadłego, w wyniku realizacji których mogłaby powstać nadpłynność masy upadłości.

Po trzecie, należy zwrócić uwagę na okoliczność, że zgodnie z art. 368 ust. 2 p.u. sąd upadłościowy stwierdza zakończenie postępowania także wtedy, gdy w toku postępowania upadłościowego wszyscy wierzyciele zostaną zaspokojeni. Przywołana regulacja potwierdza postawioną powyżej tezę. Instytucje prawa upadłościowego stosowane są przede wszystkim w celu zaspokojenia wierzycieli. Jeżeli ów cel zostanie osiągnięty postępowanie upadłościowe powinno zostać zakończone, bo brak jest uzasadnienia do jego dalszego prowadzenia. Regulacja art. 368 ust. 2 p.u. stanowi pewien wyznacznik interpretacyjny dla badanej sprawy: jeżeli jest oczywiste, że wierzyciele zostaną zaspokojeni z masy upadłości to dochodzenie roszczeń z tytułu czynności upadłego jest niepotrzebne, gdyż postępowanie upadłościowe i bez tego osiągnie swój zakładany cel: zaspokojenie wierzycieli (art. 2 p.u.).

Po czwarte, nie bez znaczenia z punktu widzenia badanego problemu jest okoliczność, że skutki bezskuteczności niektórych czynności upadłego albo aktualizują się z chwilą ogłoszenia upadłości dłużnika albo są ubezskuteczniane w związku z postępowaniem upadłościowym. Wiele czynności upadłego byłoby zatem nadal skutecznych, gdyby nie jego upadłość. Wniosek taki wynika z analizy przepisów o powstaniu skutków bezskuteczności niektórych czynności upadłego z mocy samego prawa, z przepisów o kompetencjach sędziego-komisarza do orzekania w sprawach związanych z bezskutecznością czynności upadłego, itp. Jednocześnie z chwilą prawomocnego ustania postępowania upadłościowego w drodze jego umorzenia (art. 367 ust. 1 p.u.), zakończenia (art. 367 ust. 1 w zw. z art. 368 ust. 3 p.u.), uchylenia (art. 367 ust. 1 w zw. z art. 371 p.u.) umarza się wszczęte przez syndyka „niezakończone procesy o uznanie za bezskuteczną czynności dokonanej przez upadłego ze szkodą dla wierzycieli. Wzajemne roszczenia o zwrot kosztów procesu wygasają.” Należy przy tym podkreślić, że przywołana regulacja jest wyjątkiem od zasady, że „w innych postępowaniach cywilnych upadły wchodzi w postępowaniu na miejscu syndyka.” W konsekwencji obowiązuje zasada kontynuacji procesów prowadzonych przez syndyka. W literaturze przedmiotu trafnie przyjmuje się przy tym, że przepis art. 367 ust. 1 p.u. ma szersze zastosowanie niż mogłoby to wynikać z brzmienia tego przepisu[3]. Przepis art. 367 ust. 1 p.u. odnosi się bowiem do wszelkich spraw mających za przedmiot bezskuteczność czynności upadłego. Trudno przyjąć, że postępowanie prowadzone w oparciu o art. 127 p.u. może być kontynuowane po zakończeniu postępowania upadłościowego. W konsekwencji, po ustaniu postępowania upadłościowego stają się bezprzedmiotowe i podlegają umorzeniu sprawy odnoszące się do ubezskutecznienia czynności upadłego. Innymi słowy jeżeli (1) masa upadłości wystarcza na zaspokojenie wierzycieli w rozumieniu art. 189 p.u., (2) zaspokojenie wierzycieli jest celem postępowania upadłościowego, (3) postępowanie dotyczące ubezskutecznienia czynności upadłego ulega umorzeniu z chwilą zakończenia tego postępowania upadłościowego, to nie jest celowe dochodzenie roszczeń z tytułu bezskuteczności czynności upadłego.

Po piąte, należy odwołać się do tzw. zasady słuszności w prawie prywatnym i do zasady proporcjonalności[4]. Nie jest bowiem celowe stosowanie instytucji prawa upadłościowego, w związku z czym, kosztem majątku osób trzecich, doprowadza się do stanu nadpłynności masy upadłości. Dlaczego? Zgodnie z art. 372 ust. 1 p.u. zmiany stosunków prawnych dokonane na podstawie przepisów prawa upadłościowego co do zasady „obowiązują drugą stronę również po umorzeniu lub zakończeniu postępowania upadłościowego”. Norma prawna wyrażona w treści art. 372 ust. 1 p.u. znajduje zastosowanie po uchyleniu postępowaniu upadłościowego (art. 372 ust. 2 p.u.). Przywołana regulacja nie wyłącza spod swojego zakresu normowania zmiany stosunków związanych z bezskutecznością czynności upadłego pomimo, że w tej samej grupie przepisów reguluje skutki nie zakończonych na dzień prawomocnego ustania postępowania upadłościowego spraw wszczętych w związku z bezskutecznością czynności upadłego. Innymi słowy zdarzenia dokonane w ramach postępowania upadłościowego w oparciu o realizację roszczeń z tytułu bezskuteczności czynności upadłego są nieodwracalne. Ponadto np.w warunkach o których mowa w art. 129 p.u. co do zasady z istoty rzeczy nie dojdzie do wydania z masy upadłości tzw. świadczenia wzajemnego zgodnie z art. 134 ust. 2 p.u. W konsekwencji realizacja ubezskutecznienia czynności upadłego, dokonana w czasie postępowania upadłościowego, prowadząca do stanu nadpłynności masy upadłości kosztem majątku osoby trzeciej, rodzi skutki trwałe, bez możliwości „odwrócenia” skutków ubezskutecznienia czynności. Nadwyżkę stanu czynnego masy upadłości, pozostałą po prawomocnym ustaniu postępowania upadłościowego, syndyk zwraca do rąk upadłego (art. 364 p.u.; art. 364 w zw. z art. 368 ust. 3 p.u.; art. 364 w zw. z art. 371 p.u.). Doprowadzanie do stanu nadpłynności masy upadłości byłoby sprzeczne z zasadą proporcjonalności.

Wreszcie, po szóste, należy odwołać się, poprzez treść art. 131 p.u., do regulacji Kodeksu cywilnego – w jego pewnym fragmencie – w zakresie pozycji osoby trzeciej w stosunku do której została skierowana skarga pauliańska. Zgodnie z art. 533 k.c. osoba trzecia, która uzyskała korzyść majątkową wskutek czynności dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, może zwolnić się z zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela żądającego uznania czynności za bezskuteczną, jeżeli wskaże mu „wystarczające do zaspokojenia wierzyciela mienie dłużnika”. Innymi słowy, według zasad ogólnych prawa cywilnego, nawet jeżeli dojdzie do ziszczenia się przesłanek bezskuteczności czynności dłużnika, to osoba trzecia poprzez wskazany powyżej zarzut z art. 533 k.c. może uwolnić się od odpowiedzialności. Przywołane powyżej argumenty odwołujące się do treści Prawa upadłościowego pozwalają na postawienie tezy, że przywołany fragment art. 533 k.c. znajduje zastosowanie do instytucji bezskuteczności czynności upadłego. Ciężar dowodowy wykazania wspomnianego zarzutu spoczywa w całości na osobie trzeciej. Zatem poprzez odesłanie z art. 131 p.u. należy bronić poglądu, że osoba trzecia może zwolnić się od zadośćuczynienia roszczeniu z tytułu bezskuteczności czynności, jeżeli wykaże, że masa upadłości wystarczy do zaspokojenia wierzycieli w postępowaniu upadłościowym. Przepis art. 533 k.c., w przywołanym fragmencie, w zw. z art. 131 p.u., w zakresie zarzutu wskazania składników masy upadłości jako wystarczających do zaspokojenia ogółu wierzycieli, znajdzie zastosowanie do wszelkich przypadków bezskuteczności czynności upadłego, także w sytuacji gdy czynność jest bezskuteczna z mocy samego prawa. Pomimo automatycznego skutku bezskuteczności czynności upadłego trudno pozbawiać osobę trzecią możliwości podniesienia zarzutów celem wyłączenia jej odpowiedzialności także w procesie o zapłatę czy o wydanie, w których bezskuteczność ex lege jest przesłaną orzekania w takiej sprawie. Tym bardziej, że z punktu widzenia przepisów Prawa upadłościowego powiększanie stanu czynnego masy upadłości ponad potrzebę zaspokojenia wierzycieli nie byłoby uzasadnione.

Blog