Zagadnienie prawne będące przedmiotem analiz w niniejszym opracowaniu odnosi się do postępowania o podział majątku wspólnego małżonków, w sytuacji gdy jeden z małżonków przed zawarciem związku małżeńskiego (a tym samym przed powstaniem wspólności ustawowej) był wspólnikiem spółki cywilnej, która w czasie trwania wspólności ustawowej została przekształcona w spółkę jawną. Powstaje w związku z tym pytanie, czy ma znaczenie (1) wysokość zysków uzyskanych przez spółkę jawną stosownie do udziału jednego z byłych małżonków, w okresie trwania wspólności ustawowej, (2) wysokość faktycznie wypłaconych przez spółkę jawną zysków na rzecz jednego z byłych małżonków, w okresie trwania wspólności ustawowej, (3) wysokość faktycznie wypłaconych na rzecz jednego z byłych małżonków środków pieniężnych ze spółki cywilnej, w okresie trwania wspólności ustawowej? Niniejsze opracowanie odnosi się zatem do wybranych zagadnień związanych z uczestnictwem małżonka w handlowej spółce osobowej.

Stan prawny dotyczący stosunków majątkowych małżeńskich

W pierwszej kolejności należałoby przedstawić podstawowe normy prawne istotne z punktu widzenia celów niniejszego opracowania.

W myśl art. 31 § 1 k.r.o. z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.[1]

Do majątku wspólnego należą w szczególności pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków (art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o.) jak i dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków (art. 31 § 2 pkt 2 k.r.o.)

Zgodnie z art. 33 k.r.o. do majątku osobistego każdego z małżonków należą m.in.: przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej (art. 33 pkt 1 k.r.o.), prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom (art. 33 pkt 3 k.r.o.), wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków (art. 33 pkt 7 k.r.o.), przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 33 pkt 10 k.r.o.)

W konsekwencji do majątku wspólnego wchodzą m.in. pobrane dochody z działalności zarobkowej małżonków jak i dochody z majątku osobistego. Do majątku osobistego wchodzą wierzytelności z tytułu wynagrodzenia z działalności zarobkowej.

Wyjaśnienie podstawowych terminów mających znaczenie z punktu widzenia przedmiotu niniejszego opracowania

Na przedpolu właściwych rozważań należy krótko zdefiniować pojęcia kluczowe z punktu widzenia analiz zawartych w niniejszym opracowaniu. Terminologia używana przez Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawsze jest przy tym zborna z terminologią m.in. Kodeksu spółek handlowych. Rodzi to oczywiste wątpliwości teoretyczne jak i praktyczne.

Przez „przedmioty majątkowe” należy rozumieć wszelkie aktywa majątkowe. Zatem chodzi tu nie tylko o rzeczy (zob. art. 45 k.c.), czy prawa związane z rzeczą, ale także same prawa.[2] Zakres desygnatów tego pojęcia jest szerszy niżby wynikało to z semantycznej postaci tego zwrotu. Nie jest to jednak jedyny zwrot interpretowany w sposób rozszerzający.

Z kolei przez „inną działalność zarobkową jednego z małżonków” rozumieć należy także uczestnictwo małżonka w spółce cywilnej jak i uczestnictwo małżonka w spółce jawnej, w zakresie w jakim małżonek uzyskuje dochody w oparciu o stosunek spółki (nawet jeżeli małżonek nie prowadzi spraw spółki jawnej w rozumieniu art. 39 k.s.h.).

Przez „pobranie” należy rozumieć objęcie władztwa nad danym aktywem. Nie ulega przy tym wątpliwości, że warunek „pobrania” odnosi się zarówno do wynagrodzenia za pracę jak i do dochodów z innej działalności.[3] W nauce uważa się, że przez nabycie rozumieć należy zarówno czynności prawne jak i faktyczne.[4] W przypadku środków pieniężnych wpłacanych na rachunek bankowy będzie to uznanie rachunku bankowego małżonka.[5] W przypadku rzeczy (czy precyzyjniej w przypadku spełniania na rzecz małżonka świadczenia rzeczowego) „pobranie” oznacza, w zasadzie, przejęcie posiadania (art. 348 i n. k.c.). W przypadku prawa (np. w przypadku wypłaty dywidendy przez spółkę kapitałową w akcjach spółek zależnych) z chwilą uzyskania możliwości dysponowania tym prawem. Pobranie następuje zatem z chwilą zaspokojenia wierzyciela – małżonka, tj. z chwilą spełnienia na jego rzecz świadczenia przez dłużnika. Nie można mówić o „pobraniu” jeżeli małżonek w chwili spełnienia świadczenia byłby niezdolny do jego przyjęcia (por. art. 452 zd. 2 k.c.). Jak podnosi M. Sychowicz, „wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków stają się składnikiem majątku wspólnego dopiero z chwilą ich pobrania. Wierzytelności z tytułu takich należności należą do majątku osobistego tego z małżonków, który wykonał pracę lub podjął inną działalność zarobkową.”[6]

Przez „dochody” z majątku wspólnego jak również z majątku osobistego małżonka rozumieć należy pożytki rzeczy (naturalne i cywilne) oraz pożytki prawa.[7] Zgodnie z art. 53 § 1 k.c. pożytkami naturalnymi rzeczy są jej płody i inne odłączone od niej części składowe, o ile według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy. Z kolei w myśl art. 53 § 2 k.c. pożytkami cywilnymi rzeczy są dochody, które rzecz przynosi na podstawie stosunku prawnego. Wreszcie zgodnie z treścią art. 54 k.c. pożytkami prawa są dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem.

W literaturze przedmiotu przyjmuje się, że do majątku wspólnego wchodzi tylko tzw. czysty dochód „tzn. przychód pozostały po odliczeniu wydatków koniecznych na osiągnięcie tego przychodu.”[8]

Co równie ważne z punktu widzenia przedmiotu niniejszego opracowania „nie stanowi dochodu z majątku osobistego jednego z małżonków przyrost wartości przedmiotu wchodzącego w jego skład, spowodowany zmianą cen tego rodzaju przedmiotów.”[9] Korzyść uzyskana przy sprzedaży takiego przedmiotu majątkowego nie wchodzi do majątku wspólnego.[10]

Używane zwroty „dochody” i „wynagrodzenie”, w kontekście prawa ustrojów małżeńskich, pokazują, że chodzi tu o korzyści natury majątkowej a nie osobistej (korporacyjnej). Stwierdzenie powyższe może być o tyle przydatne, że ogół praw i obowiązków w spółce jawnej to wiązka uprawnień o charakterze majątkowym jak i korporacyjnym.

Założenia wstępne

Niewątpliwie jeżeli umowa spółki cywilnej została zawarta przed powstaniem związku małżeńskiego udział wspólnika w spółce cywilnej niewątpliwie stanowił składnik majątku osobistego małżonka.[11]

Przepisy Kodeksu cywilnego stanowią o udziale w spółce cywilnej (art. 869, 870 k.c.).[12] Jak trafnie podnosi się w literaturze, „ustawodawca polski, wzorem prawa niemieckiego i szwajcarskiego i zgodnie z tradycją regulacyjną sięgającą KZ, nie nadał spółce cywilnej charakteru czysto obligacyjnego. Z mocy art. 863 KC wspólnicy spółki cywilnej dysponują możliwością utworzenia odrębnego, wspólnego majątku, który przez cały czas istnienia spółki podlega szczególnym przepisom służącym zapewnieniu jego niepodzielności (…). Tworzona przez wspólników masa majątkowa bywa określana w skrócie jako >majątek spółki<.(…) W braku podstaw dla przyjęcia na gruncie legis latae koncepcji podmiotowości spółki cywilnej nie może jednak ulegać wątpliwości, że podmiotami praw majątkowych wchodzących w jej skład są wszyscy wspólnicy.”[13] Bezspornie udział w spółce cywilnej podlega kwalifikowaniu w kategoriach majątkowych.

Powyższa teza o przynależności udziału małżonka w spółce cywilnej, powstałej przed zawarciem związku małżeńskiego, do majątku osobistego tego małżonka, wynika bezpośrednio z zasady ogólnej, że aktywa majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej nie należą do majątku wspólnego.[14] Przywoływany przepis art. 31 § 1 k.r.o. deklaruje, że wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w c z a s i e j e j t r w a n i a przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). A contrario przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej stanowią składnik majątku osobistego małżonka. Przepis art. 31 § 1 k.r.o. deklaruje dalej, że przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków. Z kolei przepis art. 33 pkt 1 k.r.o. potwierdza, że do majątku osobistego każdego z małżonków należą przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej.

Przekształcenie spółki cywilnej w spółkę jawną – w sferze stosunków majątkowych małżeńskich – nie wpłynęło na zmiany w zakresie stosunków majątkowych pomiędzy małżonkami, z uwagi na, po pierwsze, istotę procesu przekształcenia i, po drugie, z uwagi na wyrażoną w prawie ustrojów małżeńskich zasadę surogacji (art. 33 pkt 10 k.r.o.). Przekształcenie spółki cywilnej w spółkę jawną w płaszczyźnie stosunków handlowych wiąże się ze zmianą płaszcza prawnego: w wyniku przekształcenia doszło do przeobrażenia jednej konstrukcji prawnej w inną przy zachowaniu tożsamości bytu prawnego. W literaturze wskazuje się, że „przekształcenie spółki w ścisłym znaczeniu polega na zmianie jej formy prawnej przy zachowaniu tożsamości (identyczności) podmiotowej.”[15] Teza powyższa wymaga jednak pewnej korekty z uwagi na „bezpodmiotowy” charakter spółki cywilnej. Przekształcenie spółki cywilnej w spółkę jawną wiąże się z sukcesją uniwersalną praw i obowiązków ze spółki cywilnej do spółki jawnej.[16]

Kodeks spółek handlowych nie posługuje się pojęciem „udział w spółce jawnej”. Jak podnosi się w piśmiennictwie „uzasadnieniem dla takiego stanowiska jest tradycyjny pogląd, że konglomerat praw i obowiązków wspólnika pełni w typowej spółce osobowej inną rolę, niż, z zasady przenoszalny, udział w spółce kapitałowej.”[17] Oprócz pojęcia ogółu praw i obowiązków w spółce jawnej istnieje pojęcie udziału kapitałowego (art. 50, 53, 65 k.s.h.) i udziału w majątku spółki (art. 82 k.s.h.). Uprawnienia spółkowe w spółce jawnej mogą przynależeć do majątku małżonków albo do majątku osobistego tylko jednego z nich.[18]

W literaturze przedmiotu uważa się, że w przypadku spółek osobowych „spółkowe prawa obligacyjne, będą przynależały do majątku osobistego małżonka wnoszącego wkład z majątku wspólnego. Biorąc pod uwagę zasadę surogacji, należy stwierdzić, iż w przypadku wniesienia do spółki z majątku odrębnego przedmiotów, które podlegają surogacji (…) uzyskane wierzytelności spółkowe będą przynależały do majątku osobistego małżonka – wspólnika.”[19]

Bezprzedmiotowość zagadnienia wysokości zysków spółki jawnej dla problematyki podziału majątku wspólnego

Powstaje pytanie czy ma znaczenie zagadnienie wysokości zysków spółki jawnej, w czasie trwania wspólności ustawowej, dla problematyki podziału majątku wspólnego, w przypadku gdy wkład do spółki nie pochodził z majątku wspólnego?

Punktem wyjścia powinno być oczywiste twierdzenie, że spółka jawna stanowi odrębny względem wspólników podmiot prawa. Spółka jawna jest całkowicie osobnym, oddzielnym od wspólników podmiotem prawa. Spółkę jawną można klasyfikować jako osobę niebędącą osobą prawną (tzw. osobę ustawową).[20] W konsekwencji powyższego spółka jawna posiada własny majątek (art. 28 k.s.h.), który jest odrębny od majątku wspólników spółki jawnej.[21]

Należy postawić tezę, że wysokość zysków uzyskanych przez spółkę jawną jest okolicznością bezprzedmiotową z punktu widzenia problematyki podziału majątku wspólnego małżonków, w sytuacji gdy wkład do spółki nie pochodził z majątku wspólnego. Teza powyższa wynika, po pierwsze, z przywołanego powyżej faktu, iż majątek spółki jawnej to odrębne zjawisko prawne od majątku wspólnika spółki jawnej. Osiągnięcie przez spółkę jawną zysku nie jest tożsame z osiągnięciem zysku do majątku wspólnika.

Po drugie, walory majątkowe wypracowane przez spółkę jawną mogą być wypłacane wspólnikowi spółki jawnej, w związku ze stosunkiem tej spółki, tylko w ramach procedur wynikających z Kodeksu spółek handlowych i zgodnych z nim postanowień umowy spółki jawnej. Powyższe twierdzenie potwierdza analiza przepisów o rachunkowości. Jaki może być tytuł wspólnika do otrzymania wypłat ze spółki?

Zgodnie z dyspozytywnym[22] art. 51 § 1 k.s.h. każdy wspólnik ma prawo do równego udziału w zyskach i uczestniczy w stratach w tym samym stosunku bez względu na rodzaj i wartość wkładu. Na podstawie (również dyspozytywnego) art. 52 § 1 k.s.h. wspólnik może żądać podziału i wypłaty całości zysku z końcem każdego roku obrotowego.[23] W doktrynie prawa handlowego dopuszcza się niewpłacanie zysku w spółce jawnej.[24] W konsekwencji jeżeli spółka jawna może (stale albo choćby nawet czasowo) nie wypłacać zysków to nie ma iunctim pomiędzy zyskami spółki jawnej a dochodami o których mowa w art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o. Zyski uzyskiwane przez spółkę jawną mogą nie mieć wpływu na wartość ogółu praw i obowiązków w spółce w rozumieniu art. 10 k.s.h. jeżeli spółka jawna przeznaczy zyski na deficytowe cele (choć – jak zostanie to wykazane dalej – okoliczność powyższa nie ma większego znaczenia dla analizowanego zagadnienia).

Zgodnie z art. 53 k.r.o. wspólnik ma prawo żądać corocznie wypłacenia odsetek w wysokości 5% od swojego udziału kapitałowego, nawet gdy spółka poniosła stratę (także ius dispositivum).[25]

Przepis art. 46 k.s.h. co prawda stanowi, że za prowadzenie spraw spółki wspólnik nie otrzymuje wynagrodzenia, ale również ma on charakter dyspozytywny. Ponadto wspólnikowi przysługuje prawo do udziału w kwocie likwidacyjnej oraz prawo do udziału w majątku spółki na wypadek ustąpienia ze spółki.[26]

Jeżeli wierzytelność o wypłatę zysku wchodzi do majątku osobistego, to dopiero wypłata zysku przez spółkę jawną powoduje, że wysokość pobranego wynagrodzenia zasila majątek wspólny małżonków.

Po trzecie, z natury rzeczy, zyski osiągane przez spółkę jawną nie są dochodami o których mowa w art. 31 § 2 k.r.o. Zysk osiągnięty przez spółkę nie będzie musiał być wypłacony wspólnikom. Zresztą wierzytelność o wypłatę zysku wchodzi do majątku osobistego małżonka (art. 33 pkt 7 k.r.o.). Jeżeli w związku z brakiem wypłaty zysku przez spółkę jawną dochodzi do wzrostu wartości ogółu praw i obowiązków wspólnika to w przypadku gdy aktywo wchodzi do majątku osobistego, jak w założeniu przyjętym u podstaw niniejszego opracowania, to należy postawić tezę, że wzrost wartości przedmiotu wchodzącego w skład majątku osobistego, nie stanowi to dochodu w myśl art. 31 § 2 k.r.o.

W konsekwencji niewypłacone zyski spółki jawnej nawet jeżeli mogą mieć wpływ na wzrost wartości ogółu praw i obowiązków wspólnika w spółce jawnej (w rozumieniu art. 10 k.s.h.), w sytuacji gdy wkład do spółki pochodził z majątku osobistego, to nie przekładają się ostatecznie na wartość majątku wspólnego.

Taka sama teza obowiązuje w odniesieniu do zysku spółki cywilnej. W literaturze przedmiotu podnosi się, że „do majątku wspólnego małżonków, z których jeden jest wspólnikiem spółki cywilnej, nie wchodzą przedmioty majątkowe nabyte przez spółkę ani dochody przez nią uzyskane, nawet, gdy wkład wniesiony do spółki pochodzi z majątku wspólnego małżonków. W tym ostatnim wypadku do majątku wspólnego małżonków wchodzi zysk spółki – po jego podziale – wypłacony jednemu z małżonków (art. 867 i 888 k.c.), a po rozwiązaniu spółki wkład zwrócony małżonkowi (art. 875 § 2 k.c.).”[27]

Bezprzedmiotowość istnienia wierzytelności z tytułu działalności zarobkowej jednego z małżonków dla podziału majątku wspólnego

Zgodnie z art. 33 pkt 7 k.r.o. do majątku osobistego każdego z małżonków należą wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków. W zgodzie z tą regulacją jest przepis art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o. w myśl którego do majątku wspólnego należą w szczególności p o b r a n e wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków. Nie ma znaczenia czy wierzytelność, o której mowa w art. 33 pkt 7 k.r.o. to wierzytelność istniejąca albo przyszła, wymagalna albo niewymagalna, itp.

Innymi słowy określone powyżej wierzytelności stanowią składnik majątku osobistego, a pobrane aktywa stanowią składnik majątku wspólnego.[28] W konsekwencji aktywo pochodzące z działalności zarobkowej, w przyjętym tu szerokim znaczeniu, in obligatione jest elementem majątku osobistego, natomiast aktywo in solutione stanowi element majątku wspólnego.

Pewną ilustracją powyższego stwierdzenia (przy czym w innej konfiguracji niż analizowana w niniejszym opracowaniu) może być uchwała Sądu Najwyższego z dnia 11 września 2003 r.[29] w której wyrażono pogląd, że „akcje pracownicze nabyte (…) przez jednego z małżonków po ustaniu wspólności ustawowej, w wyniku realizacji uprawnienia uzyskanego przed ustaniem wspólności ustawowej, są składnikiem majątku tylko tego małżonka.”

W literaturze przedmiotu podniesiono, że „dopóki wspólnikowi służy jedynie roszczenie o wypłatę zysku lub odsetek ustawowych, uprawnienia te nie należą do majątku wspólnego małżonków, jeżeli wkład do spółki pochodził z majątku odrębnego.”[30]

Pobrane „wynagrodzenie” z tytułu uczestnictwa w spółce jawnej

Wynagrodzenie pobrane z innej działalności zarobkowej małżonka w rozumieniu art. 31 § 2 pkt 1 k.r.o. to wszelkie świadczenia pobrane przez wspólnika z tytułu uczestnictwa w spółce jawnej, tzn. ze stosunku spółki. Ergo jeżeli nie dojdzie do wypłaty świadczeń ze stosunku spółki jawnej gdyż: (a) nie podjęto takiego rozstrzygnięcia, (b) podjęto rozstrzygnięcie w przedmiocie wypłaty ale z różnych względów nie doszło do „pobrania” świadczenia, wówczas nie dojdzie do zasilenia majątku wspólnego małżonków.

Podsumowanie

W oparciu o powyższą analizę należy stwierdzić, że w toku postępowania o podział majątku wspólnego małżonków, w sytuacji gdy jeden z małżonków przed zawarciem związku małżeńskiego (a tym samym przed powstaniem wspólności ustawowej) był wspólnikiem spółki cywilnej, która w czasie trwania wspólności ustawowej została przekształcona w spółkę jawną wysokość zysków uzyskanych przez spółkę jawną stosownie do udziału jednego z byłych małżonków, w okresie trwania wspólności ustawowej, jest bezprzedmiotowa z punktu widzenia postępowania o podział majątku.

Do majątku wspólnego wchodzą kwoty faktycznie pobrane przez małżonka będącego udziałowcem w spółce cywilnie, następnie przekształconej w spółkę jawną.

Blog