Trybunał Sprawiedliwości [1] w orzeczeniu C – 168/00 z dnia 12.03.2002 r. w sprawie Simone Leitner v. TUI Deutschland GmbH & Co. KG, uznał, iż artykuł 5 Dyrektywy Rady 90/314/EEC z dnia 13.06.1990 r. o podróżach turystycznych [2], powinien być interpretowany w ten sposób, że daje on konsumentowi prawo do zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową powstałą w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania biura podróży z umowy o podróż.

Przez szkodę niemajątkową (krzywdę) [3] należałoby rozumieć tu uszczerbek moralny jaki konsument odnosi w związku z utratą zadowolenia z wypoczynku na skutek okoliczności, za które biuro podróży ponosi odpowiedzialność. Przy czym odróżnić tutaj należy utratę wypoczynku lub przyjemności, np. wskutek zmniejszenia atrakcyjności wycieczki, od uniemożliwienia skorzystania ze świadczenia wynikającego z umowy. Niespełnienie lub nienależyte spełnienie świadczenia przez biuro podróży na rzecz konsumenta może uzasadniać bowiem powstanie roszczenia odszkodowawczego za szkodę majątkową.[4] Taka sytuacja może mieć np. miejsce gdy biuro podróży zarezerwowało gorsze miejsca niż te, za które konsument faktycznie zapłacił, czy np. gdy w trakcie imprezy zapewniono o jeden posiłek mniej niż gwarantowała to umowa. Wyrównanie uszczerbku majątkowego, najczęściej w postaci zwrotu całości lub części ceny wycieczki (a zatem w granicach damnum emergens), nie zawsze jednak może być wystarczającą kompensatą dla konsumenta.

W naszym piśmiennictwie wyrażono opinię, iż de lege lata prawo polskie nie daje w zasadzie podstaw do dochodzenia odpowiedzialności od biura podróży z tytułu zadośćuczynienia za doznaną szkodę niemajątkową (krzywdę) w postaci utraty zadowolenia z wypoczynku przez klienta tego biura.[5] Kodeks cywilny, w art. 445, przewiduje zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę w związku z uszkodzeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia, pozbawieniem wolności, skłonieniem za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu. Ponadto w znowelizowanym w 1996r. art. 448 k.c. ustawodawca wskazał, iż sąd może przyznać odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone. Jak się wydaje, prawa do zadowolenia z wypoczynku nie można potraktować jako szczególnego rodzaju dobra osobistego, które korzysta z ochrony przewidzianej w art. 448 k.c. i do której odsyła art. 24 § 1 in fine k.c. Prawo do zadowolenia z wypoczynku przysługuje bowiem konsumentowi z tytułu zapłacenia ceny wycieczki.

Przytoczony judykat Trybunału Sprawiedliwości stwarza więc istotny standard ochrony prawnej konsumenta, który będzie miał ważkie znaczenie z chwilą przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, jeżeli polski ustawodawca, do tego czasu, nie wprowadzi podstawy prawnej do dochodzenia zadośćuczynienia pieniężnego z tytułu utraty zadowolenia z wypoczynku. [6] Ponadto nie jest wykluczone, iż umowa o podróż zawarta z biurem podróży przez polskiego konsumenta będzie podlegać prawu państwa, które jest członkiem Unii Europejskiej (zob. np. art. 25 § 1 ustawy z dnia 12.11.1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe, z zastrzeżeniem art. 11 b ust. 1 ustawy z dnia 29.07.1997 r. o usługach turystycznych). Zatem na pewno warto zainteresować się bliżej zagadnieniem prawnym poruszanym w niniejszym artykule.

Problematyka zadośćuczynienia pieniężnego wymaga jednak jeszcze kilku dalszych słów wprowadzenia.

Umowy, jakie poszczególni klienci zawierają z biurami podróży są dwojakiego rodzaju. Po pierwsze mogą być to umowy o pojedyncze świadczenie, polegające np. na rezerwacji miejsca, załatwieniu formalności wizowych, sprzedaży biletów w komunikacji.[7] Umowy tego typu nie będą w zasadzie rodzić sytuacji, w których może powstać dylemat czy biuro podróży odpowiada za doznaną przez konsumenta szkodę majątkową. Po drugie biura podróży zawierają z klientami umowy o imprezę turystyczna w skład której wchodzi kompleks świadczeń (np. przewóz, zakwaterowanie, wyżywienie, rozrywka).[8] I właśnie przede wszystkim w związku z wykonywaniem takich umów konsumentowi może zostać wyrządzona szkoda niemajątkowa. Umowy w ramach których biura podróży zapewniają spełnienie na rzecz konsumenta kompleksu świadczeń są najbardziej typową usługą biura podróży. Dodać dalej należy iż umowy zawierane przez biura podróży z konsumentami są tzw. umowami przystąpienia (umowami adhezyjnymi), których warunków konsument nie negocjuje. [9]

Wobec działania na rynku dwóch podstawowych typów biur podróży, t.j. biur – agentów i biur – organizatorów (tzw. tour – operatorów) należy stwierdzić, że problematyka odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania z umowy o podróż będzie dotyczyła tylko tych drugich.[10] Biuro – agent działa bowiem tylko jako pośrednik i w przypadku gdy świadczenia w ramach umowy o podróż były wykonywane nienależycie lub nie zostały wykonane w ogóle, konsument będzie miał roszczenie do biura – organizatora, którego wycieczkę biuro – agent mu sprzedało. [11] M.Nesterowicz uważa jednak, iż w sytuacji gdy biuro podróży nie ujawni wyraźnie swojej sytuacji prawnej jako agent poprzez różne informacje i oznaczenia w dokumentach i umowie, to wówczas uznać należy, że zawiera ono umowę we własnym imieniu ze wszystkimi konsekwencjami prawnymi. [12] Sąd Najwyższy, w orzeczeniu z 12.04.1973 r., sygn. akt III CRN 77/73 [13], przyjął taką konstrukcję prawną w stosunku do PLL „LOT”, który nie ujawnił wobec klientów, że działa w imieniu bułgarskich linii lotniczych „Bałkan”.

Biuro – organizator (tour – operator) odpowiada wobec konsumenta za wszelkie świadczenia dostarczane w ramach umowy o podróż przez swoich podwykonawców (art. 474 k.c.). Ogólna reguła odpowiedzialności kontraktowej uzupełniona winna być o regulację art. 11 a ust. 1 ustawy z dnia 29.08.1997r. o usługach turystycznych. W myśl tego przepisu biuro podróży, które jest organizatorem imprezy turystycznej nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest spowodowane wyłącznie działaniem lub zaniechaniem klienta, działaniem lub zaniechaniem osób trzecich, nie uczestniczących w wykonywaniu usług przewidzianych w umowie, jeśli tych działań lub zaniechań nie można było przewidzieć ani uniknąć, wreszcie jeżeli zostało wywołane siłą wyższą. Sąd Najwyższy w judykacie z dnia 25.02.1986 r., sygn. akt III CZP 2/86 [14] orzekając w oparciu o art. 474 k.c. stwierdził, że „biuro podróży odpowiada za działanie lub zaniechanie zagranicznych osób trzecich, którymi się posługuje w wykonywaniu swoich zobowiązań w zakresie zapewnienia wyżywienia uczestnikom zagranicznej wycieczki także wówczas, gdy nie miało możliwości kontroli i nadzoru nad tymi osobami.” Konsument, mimo, iż teoretycznie będzie miał roszczenie także w stosunku do podwykonawców biura podróży – organizatora, pozywał będzie przede wszystkim biuro – organizatora. Dochodzenie bowiem roszczeń od bezpośrednich dostawców usług, często zagranicznych, wiązałoby się z nadmiernymi uciążliwościami. Ponadto konsument nie zna podwykonawców biura podróży, które organizuje usługę turystyczną, co również stanowi dodatkową rację przemawiającą za obciążeniem odpowiedzialnością biuro podróży. Biuro podróży może natomiast zawsze wystąpić z roszczeniem regresowym wobec swojego podwykonawcy, z którego zachowania wynikła dla konsumenta szkoda. Odpowiedzialność biura podróży za podwykonawców jest zatem bardzo surowa, a biuro podróży nie może się od niej uwolnić dowodem braku winy w nadzorze lub winy w wyborze. Biuro podróży ponosi bowiem odpowiedzialność za osoby trzecie na zasadzie ryzyka, niezależnie od swojej winy. [15]

Nie we wszystkich krajach Unii Europejskiej prawo krajowe przewiduje podstawy prawne do dochodzenia od biura podróży zadośćuczynienia z tytułu utraty zadowolenia z wypoczynku. We Francji orzecznictwo sądowe stosuje stosunkowo szeroko zadośćuczynienie pieniężne za tzw. szkodę moralną. Tym samym utrata przyjemności lub wypoczynku traktowana jest tam jako szkoda niemajątkowa. [16] W Niemczech ustawodawca przyjął konstrukcję, zgodnie z którą biuro podróży ponosi odpowiedzialność za szkodę niemajątkową w sytuacji gdy wycieczka nie dojdzie do skutku lub będzie się wiązać z istotnymi nieprawidłowościami. Niemieckie sądy zasądzają w takich przypadkach odpowiednią rekompensatę na rzecz konsumentów.[17]

Trybunał Sprawiedliwości wydał przywołane powyżej orzeczenie w oparciu o następujący stan faktyczny.[18] Małoletnia austriacka turystka korzystała ze świadczeń biura podróży w związku z zawartą na jej rzecz umową o podróż typu all inclusive. W trakcie pobytu na imprezie turystycznej doznała ona zatrucia pokarmowego. Usługi gastronomiczne świadczone były przez podwykonawcę biura podróży z którym zawarta została umowa o podróż. Biuro podróży zostało pozwane przed sąd krajowy o zapłatę 25.000 ATS. Sąd pierwszej instancji zasądził na rzecz konsumenta kwotę 13.000 ATS tytułem zadośćuczynienia za krzywdę w postaci cierpienia fizycznego związanego z doznanym rozstrojem zdrowia. Natomiast dalej idące roszczenie o zadośćuczynienie za krzywdę w postaci utraty zadowolenia z wypoczynku zostało przez sąd oddalone. Sąd uzasadnił to tym, że prawo austriackie nie daje podstaw prawnych dla skutecznego dochodzenia takich roszczeń. Sąd odwoławczy zgodził się z wywodami sądu pierwszej instancji co do wniosków prawnych jakie płyną z prawa krajowego (austriackiego), ale zważył, iż w związku z art. 5 Dyrektywy 90/314/EEC możliwe jest inne rozstrzygnięcie sprawy.

Pojawia się w tym miejscu konieczność uczynienia pewnej dygresji. Dyrektywa jako jedno ze źródeł prawa europejskiego nie posiada tzw. bezpośredniej skuteczności horyzontalnej, tzn. skuteczności w relacji jednostka – inna jednostka, ale bezpośrednią skuteczność wertykalną w relacji jednostka – państwo.[19] Sąd krajowy zastanawiając się nad konsekwencjami prawnymi dla rozważanego casusu wynikającymi z Dyrektywy 90/314/EEC powołał się jednak na słynną sprawę Silhouette International Schmied ECR I – 4799, w której Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, iż co prawda dyrektywa nie może sama z siebie nakładać obowiązków na jednostki, czy być podstawą do kierowania roszczeń przeciwko jednostce, ale sąd krajowy przy stosowaniu prawa krajowego obowiązany jest do jego interpretacji w świetle sformułowań i celów dyrektywy, tak aby osiągnąć rezultat, któremu dyrektywa służy. [20]

W konsekwencji austriacki sąd krajowy wystąpił do Trybunału Sprawiedliwości o wydanie tzw. orzeczenia wstępnego (prejudycjalnego) celem dokonania wykładni normy prawa europejskiego, to jest art. 5 Dyrektywy 90/314/EEC. Postępowanie o wydanie orzeczenia wstępnego – zgodnie z art. 234 Traktatu Rzymskiego – można określić jako formę współpracy pomiędzy sądem krajowym, a Trybunałem Sprawiedliwości. Sąd krajowy w związku z zawisłą przed nim sprawą zwraca się bowiem do Trybunału z wnioskiem o ocenę ważności lub – jak w rozpatrywanym przypadku – o wykładnię prawa wspólnotowego. Z uwagi na fakt, iż prawo europejskie wykonywane jest głównie przez organy państw członkowskich służy zapewnieniu jednolitego stosowania prawa wspólnotowego we wszystkich państwach członkowskich. [21]

Artykuł 5 Dyrektywy 90/313/EEC, którego wykładnia była przedmiotem wątpliwości sądu krajowego, stanowi m.in. iż państwa członkowskie winny podjąć niezbędne kroki celem zapewnienia, że biuro podróży jest odpowiedzialne względem konsumenta za zobowiązania powstające z umowy o podróż bez względu na to, kto wykonuje wynikające z niej zobowiązania. Państwa członkowskie mogą pozwolić – w myśl komentowanego przepisu – na umowne ograniczenie odpowiedzialności biura podróży z tytułu kompensaty za szkodę, inna niż szkoda na osobie, powstałą w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania z umowy o podróż. Ograniczenie odpowiedzialności biura podróży powinno mieć miejsce w rozsądnych granicach.

W postępowaniu przed Trybunałem przedstawiciel konsumenta wskazał na dwa zasadnicze argumenty.[22] Po pierwsze w preambule Dyrektywy 90/313/EEC zaznaczono, że biuro podróży powinno oferować świadczenia w ramach umowy o wycieczkę we wszystkich państwach członkowskich na tych samych warunkach. Po drugie art. 5 ust. 2 Dyrektywy 90/313/EEC dozwala – w ocenie przedstawiciela konsumenta – na wprowadzenie umownych ograniczeń do odpowiedzialności także za szkodę niemajątkową. Ta regulacja prawna pozwalałaby zatem na dochodzenie roszczenia o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Z kolei biuro podróży, i niektórzy inni uczestnicy postępowania[23], podnieśli argument, iż w gruncie rzeczy harmonizacja krajowych systemów prawnych przewidziana w Dyrektywie 90/313/EEC dotyczy jedynie określenia minimum ochrony dla konsumentów – klientów biur podróży. W konsekwencji – jak wywodzono – wszystko co nie jest wyraźnie regulowane w Dyrektywie 90/313/EEC, a w szczególności w odniesieniu do odpowiedzialności za szkodę niemajątkową, powinno pozostawać w gestii prawa krajowego.

Interesujące jest stanowisko jakie w postępowaniu zajęła Komisja Wspólnot Europejskich.[24] Otóż zdaniem Komisji zwrot „szkoda” użyty jest w Dyrektywie 90/313/EEC bez ograniczeń co do zakresu jego treści, a szkoda w innej postaci niż fizyczny uszczerbek jest stosunkowo częstym zjawiskiem w związku z organizowaniem imprez turystycznych. Jak wywodziła dalej Komisja, odpowiedzialność za szeroko rozumianą szkodę niemajątkową jest uznawana w większości krajów członkowskich obok i niezależnie od odpowiedzialności za ból fizyczny i cierpienia, tradycyjnie przewidywanej przez krajowe systemy prawne. Ponadto nowoczesne regulacje prawne mają za przedmiot swojego zainteresowania wypoczynek. Wobec takich okoliczności Komisja podniosła, iż nie jest możliwa restrykcyjna interpretacja zwrotu „szkoda” użytego w Dyrektywie 90/313/EEC, która wyłączyłaby z zakresu tej nazwy szkodę niemajątkową.

Trybunał Sprawiedliwości wywiódł argumentację, którą można streścić następująco.[25] Celem Dyrektywy 90/313/EEC jest eliminowanie różnic pomiędzy systemami prawnymi państw członkowskich w zakresie umów o pdróż, które to różnice mogą mieć istotny wpływ na konkurencję pomiędzy biurami podróży mającymi siedzibę w różnych państwach członkowskich. Natomiast różnice w regulacjach prawnych państw członkowskich dotyczących odpowiedzialności za szkodę niemajątkową mogą prowadzić do istotnych zakłóceń dla konkurencji, w szczególności z uwagi na okoliczność, iż ponoszenie przez konsumentów szkody niemajątkowej w związku z imprezami turystycznymi jest stosunkowo częste. Trybunał zauważył dalej, iż art. 5 Dyrektywy 90/313/EEC został wprowadzony dla ochrony konsumentów, a zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową w postaci utraty zadowolenia z wypoczynku ma dla konsumentów istotne znaczenie. Okoliczności te stanowić mają wyznaczniki dla kierunków interpretacji art. 5 Dyrektywy 90/313/EEC. Wreszcie Trybunał uznał, że art. 5 ust. 2 Dyrektywy 90/313/EEC rozróżnia prawo do kompensaty za szkodę inną niż szkoda na osobie, a w tym także, lege non distinguente, szkodę niemajątkową (krzywdę).

Orzeczenie wstępne (prejudycjalne) jest wiążące dla sądów prowadzących postępowanie w sprawie, w której je skierowano. Jak uważają M. Ahlt i M. Szpunar „nie jest do końca wyjaśnione, czy sądy krajowe są związane wykładnią prawa wspólnotowego, jakiej Trybunał dokonał w ramach odesłania wstępnego w innej sprawie. Z pewnością sądy krajowe muszą to uwzględnić.”[26] Jeżeli natomiast sądy ostatniej instancji chcą odstąpić od takiej wykładni winny one zwrócić się do Trybunału (art. 234 ust. 3 Traktatu Rzymskiego).

Trudno nie dostrzec znaczenia jakie ma ten judykat dla konsumentów i biur podróży, w szczególności w krajach Unii Europejskiej, w których prawo krajowe, wskazane dla konkretnego przypadku przez normy prawa prywatnego międzynarodowego, nie przewiduje zadośćuczynienia za szkodę niemajątkową w postaci utraty zadowolenia z wypoczynku. Wyposażenie konsumenta w roszczenie o zadośćuczynienie w związku z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania z umowy o podróż może mieć wpływ na podniesienie poziomu usług świadczonych przez biura podróży. Dzięki temu precedensowemu orzeczeniu zniwelowane zostaną także istniejące dotychczas różnice w instrumentach ochrony konsumenta w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Nie można wykluczyć wywołanych tym orzeczeniem impulsów ustawodawczych. Jakkolwiek można oceniać konstrukcję prawną wywodów Trybunału, wypada stwierdzić, iż idzie ona w dobrym kierunku. Odszkodowanie od biura podróży jedynie za szkodę majątkową często nie może być uważane za wystarczające pokrycie uszczerbku doznanego przez konsumenta, który w związku z nieudaną imprezą turystyczną traci – limitowany przecież – urlop. Z drugiej strony biura podróży mogą chronić swoje interesy przez umowne ograniczenie odpowiedzialności za szkodę niemajątkową. Uczyniony został zatem kolejny krok dla wzmocnienia ochrony interesów (europejskiego) konsumenta.

Blog