Czy przepis art. 70¹ p.u. ma zastosowanie do sytuacji, w której p r z e d ogłoszeniem upadłości dłużnika:

1. została zawarta umowa z datą pewną przenosząca własność rzeczy ruchomych na zabezpieczenie wierzytelności
2. wierzyciel skorzystał z prawa przejęcia na własność rzeczy ruchomych i dłużnik wystawił fakturę VAT tytułem przeniesienia własności rzeczy

Przepis art. 70¹ Prawa upadłościowego stanowi, że przepisów o wyłączeniu z masy upadłości nie stosuje się do rzeczy, wierzytelności i innych praw majątkowych przeniesionych przez upadłego na wierzyciela w celu zabezpieczenia wierzytelności. Do przedmiotów tych oraz do zabezpieczonych w ten sposób wierzytelności stosuje się odpowiednio przepisy ustawy dotyczące zastawu i wierzytelności zabezpieczonych zastawem.

W obecnym stanie prawnym, wierzycielowi zabezpieczonemu przewłaszczeniem na zabezpieczenie przez (przyszłego) upadłego nie przysługuje roszczenie o wyłączenie z masy upadłości przedmiotu przewłaszczenia na zabezpieczenie. W płaszczyźnie Prawa upadłościowego wierzytelność zabezpieczona przewłaszczeniem na zabezpieczenia traktowana jest tak jak wierzytelność zabezpieczona zastawem.

Przepis art. 70¹ p.u. zawiera istotne odesłanie do innych przepisów Prawa upadłościowego. Po pierwsze, do przedmiotu zabezpieczenia należy odpowiednio stosować przepisy Prawa upadłościowego dotyczące zastawu. Po drugie, do wierzytelności zabezpieczonej przewłaszczeniem na zabezpieczenie należy odpowiednio stosować przepisy Prawa upadłościowego dotyczące wierzytelności zabezpieczonych zastawem.

Warto w tym miejscu przytoczyć fragment z uzasadnienia projektu ustawy nowelizującej przepisy Prawa upadłościowego i naprawczego: „z uwagi na funkcję oraz skutki prawne przewłaszczenia na zabezpieczenie (a także cesji na zabezpieczenie i innych powierniczych zabezpieczeń wierzytelności) celowym jest, aby prawo wierzyciela, na rzecz którego dokonano powierniczego przeniesienia mienia upadłego, doznawało takiej samej ochrony prawnej w postępowaniu upadłościowym jak prawa zastawnika. Dlatego też dodano art. 70¹ i zmieniono art. 272. W obecnym stanie prawnym [tzn. przed nowelizacją przepisów w drodze ustawy z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym] dominuje stanowisko, że w celu zaspokojenia zabezpieczonej wierzytelności konieczne jest wyłączenie przedmiotu zabezpieczenia z masy upadłości. Jest to procedura w razie sporu długotrwała. Ponadto, wyłączanie z masy upadłości nierzadko najbardziej atrakcyjnych maszyn i urządzeń utrudnia likwidację w drodze sprzedaży przedsiębiorstwa jako całości, co odbija się nie tylko na szybkości postępowania upadłościowego, ale także na wysokości funduszów masy.”

Bardzo ważny jest kontekst uregulowania art. 70¹ p.u.n. W myśl art. 70 p.u. składniki mienia nienależące do majątku upadłego podlegają wyłączeniu z masy upadłości. Należy z tego wyciągnąć zatem wniosek, że regulacja art. 70¹ p.u. odnosi się do sytuacji, w której przedmiot przewłaszczenia fizycznie znajduje się w masie upadłości. Por. uwagi na temat faktycznego władztwa nad rzeczą w kontekście zagadnienia legitymacji biernej przy powództwie windykacyjnym: E. Gniewek, w: System prawa prywatnego. Prawo rzeczowe, pod red. T. Dybowskiego, t.3, wyd. 2, s. 503.

Zasada wyrażona w treści art. 70¹ p.u. jest bezprzedmiotowa w stosunku do sytuacji w której (przyszły) upadły dokonał przewłaszczenia na zabezpieczenie na dobro wierzyciela, a przedmiot zabezpieczenia nie znajduje się w masie upadłości, tzn. jest we władaniu samego wierzyciela (i gdy jest we władaniu osoby trzeciej na mocy odpowiedniego stosunku pomiędzy wierzycielem a osobą trzecią).

Odesłanie do odpowiedniego stosowania przepisów o zastawie dotyczy sytuacji, w której trwa postępowanie upadłościowe. Po umorzeniu, uchyleniu (względnie zakończeniu) postępowania upadłościowego „powraca” ogólny standard prawny z zakresie pozycji prawnej właściciela fiducjarnego.

Warunkiem stosowania regulacji art. 70¹ p.u. jest skuteczność umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie względem masy upadłości z uwagi na dochowanie formy czynności prawnej wymaganej w treści art. 84 ust. 2 p.u.

Komentowany przepis odnosi się do „rzeczy”, „wierzytelności” i „praw majątkowych”, niemniej największą doniosłość praktyczną będzie posiadał w odniesieniu do rzeczy (ruchomych). Do niektórych przypadków przeniesienia na zabezpieczenie praw majątkowych regulacja art. 70¹ p.u. będzie bezprzedmiotowa.

Zgodnie z treścią art. 91 ust. 1 p.u. zobowiązania pieniężne upadłego, których termin płatności świadczenia jeszcze nie nastąpił, stają się wymagalne z dniem ogłoszenia upadłości. Z kolei zobowiązania majątkowe niepieniężne zmieniają się z dniem ogłoszenia upadłości na zobowiązania pieniężne i z tym dniem stają się płatne, chociażby termin ich wykonania jeszcze nie nastąpił (art. 91 ust. 2). Powyższe zasady mają zastosowanie – lege non distinguente – także do wierzytelności zabezpieczonych przewłaszczeniem na zabezpieczenie. Upadłość powoduje zatem wymagalność jeszcze nie wymagalnych wierzytelności zabezpieczonych przewłaszczeniem na zabezpieczenie.

W płaszczyźnie upadłości powstaje szereg wątpliwości związanych z instytucją przewłaszczenia na zabezpieczenie. Przypomnijmy, że przedmiot przewłaszczenia może pozostawać: we władaniu wierzyciela albo we władaniu osoby trzeciej albo we władaniu upadłego.

Przepis art. 70¹ p.u. dotyczy przypadku wyłączenia z masy upadłości. W konsekwencji regulacja tego przepisu dotyczy sytuacji, w której przedmiot przewłaszczenia znajduje się w masie upadłości.

Status prawny przewłaszczenia na zabezpieczenie, w płaszczyźnie przepisów Prawa upadłościowego, doznaje zatem pewnego rozszczepienia w zależności od tego kto włada przedmiotem zabezpieczenia (zob. art. 70 p.u..). Jeżeli przedmiot przewłaszczenia znajduje się we władaniu wierzyciela (albo osoby trzeciej na mocy stosunku istniejącego pomiędzy wierzycielem a tą osobą trzecią), wówczas należy bronić poglądu, że regulacja art. 70¹ p.u. nie ma zastosowania. Wierzyciel może wówczas zaspokoić się z przedmiotu przewłaszczenia, w szczególności poprzez jego sprzedaż i zaspokojenie się z ceny sprzedaży. W takim przypadku syndyk jest obowiązany do kontroli czynności wierzyciela w zakresie prawidłowości zaspokojenia z przedmiotu przewłaszczenia. W przypadku uzyskania przez wierzyciela nadwyżki (w związku z faktem, iż cena sprzedaży jest wyższa niż wysokość wierzytelności) wierzyciel będzie miał obowiązek przekazania owej nadwyżki do masy upadłości. Natomiast w sytuacji gdy przedmiot zabezpieczenia znajduje się w masie upadłości wówczas stosuje się odpowiednio przepisy o zastawie.

Jeżeli przedmiot zabezpieczenia nie znajduje się w masie upadłości, wówczas brak jest podstaw do odpowiedniego stosowania przepisów o zastawie, według schematu przewidzianego w regulacji art. 70¹ p.u. Jakie argumenty można przywołać za tak wymienionym poglądem? Po pierwsze, przepis art. 70¹ p.u. został umieszczony wśród przepisów o wyłączeniu rzeczy (wierzytelności, praw) z masy upadłości. Po drugie, regulacja art. 70¹ p.u., ujmując rzecz w pewnym uproszczeniu, przeistacza pozycję wierzyciela ze statusu właściciela fiducjarnego na pozycję zastawnika, co należy traktować jako sytuację o charakterze wyjątkowym. Po trzecie, brak jest podstawy prawnej w przepisach Prawa upadłościowego do żądania przez syndyka wydania przedmiotu przewłaszczenia przez posiadającego przedmiot przewłaszczenia właściciela fiducjarnego (albo osobę trzecią, jeżeli posiada ona przedmiot przewłaszczenia w oparciu o relację zbudowaną pomiędzy właścicielem fiducjarnym a osobą trzecią).

Powstaje pytanie, czy syndyk posiada uprawnienie do zbycia przedmiotu przewłaszczenia pomimo, iż fiducjarnym właścicielem tego przedmiotu zabezpieczenia jest wierzyciel. Należałoby udzielić w tym przypadku odpowiedzi twierdzącej. Wierzyciel, w z uwagi na regulację art. 70¹ p.u., nie ma roszczenia o wyłączenie rzeczy z masy upadłości, której jest fiducjarnym właścicielem. Syndyk ma natomiast prawo do zbycia przedmiotu przewłaszczenia w ramach przepisów o likwidacji masy upadłości. Syndyk może dokonać owego zbycia w ramach sprzedaży przedsiębiorstwa albo jego zorganizowanej części, wreszcie w ramach indywidualnego zbywania poszczególnych praw, stosownie do przyjętej w danym postępowaniu koncepcji likwidacji masy upadłości.

Osoba trzecia, która nabędzie przedmiot przewłaszczenia od syndyka nabędzie go skutecznie (por. art. 313 ust. 1 p.u.).

Regulacja art. 70¹ p.u. w istocie rzeczy wprowadza, niezwykle rzadki w prawie (zob. np. art. 5 ustawy o księgach wieczystych i hipotece), wyjątek od zasady nemo in alium plus iuris transfere potest quam ipse habet. W uzasadnieniu projektu ustawy, wspomniano że „proponowane rozwiązanie, choć narusza zasadę, że nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada, nie jest sprzeczne z konstytucyjną ochroną własności, ponieważ chodzi o tzw. własność powierniczą, przeniesioną wyłącznie dla zabezpieczenia wierzyciela (causa cavendi), a w wyniku likwidacji przedmiotów przewłaszczonych nie dochodzi do uszczuplenia praw wierzyciela (właściciela powierniczego), albowiem w postępowaniu upadłościowym korzysta on w pełni z prawa do zaspokojenia się z sumy uzyskanej w wyniku likwidacji przedmiotu. Rzecz ma się więc identycznie jak w przypadku, gdyby on sam dokonał spieniężenia przedmiotu.”

Założenie ustawodawcy co do równości sytuacji w której przedmiot przewłaszczenia spienięża syndyk i sam właściciel fiducjarny budzi jednak pewne zastrzeżenia. Po pierwsze, w sytuacji gdy przedmiot przewłaszczenia spienięża syndyk, to nie przekazuje on wierzycielowi zabezpieczonemu przewłaszczeniem na zabezpieczenie całej kwoty uzyskanej jako cena sprzedaży, ale dokonuje potrąceń, o których mowa w art. 345 ust. 1 p.u.n. Po drugie, jeżeli przedmiot przewłaszczenia jest składnikiem przedsiębiorstwa, a syndyk będzie miał trudności w zbyciu przedsiębiorstwa i będzie dokonywana przecena przedsiębiorstwa, indywidualna sprzedaż przedmiotu przewłaszczenia mogłaby prowadzić do uzyskania korzystniejszej ceny. Ustawodawca zdaje się podporządkowywać interes wierzyciela zabezpieczonego przewłaszczeniem na zabezpieczenie interesowi ogółu wierzycieli upadłego. W literaturze, uwagi krytyczne co do założeń przyjętych przez ustawodawcę sformułował m.in. S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, wyd. 7, s. 256 – 257.

Zob. też R. Adamus, Upadłość a przewłaszczenie na zabezpieczenie. Komentarz, Warszawa 2010.

Niemniej jeżeli umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie została wykonana przed ogłoszeniem upadłości, to z oczywistych względów przepis art. 70¹ p.u. jest bezprzedmiotowy.

Jeżeli umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie przewidywała przejęcie przewłaszczonych rzeczy na własność, wówczas wierzytelność (jej odpowiednia część) została rozliczona pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem.

Innymi słowy:

- nastąpił skuteczny transfer prawa własności rzeczy ruchomych

- wygasała wierzytelność zabezpieczona rzeczowo w części „pokrytej” przeniesieniem prawa własności rzeczy

- wygasło zabezpieczenie w postaci przewłaszczenia rzeczy na zabezpieczenie

W takim przypadku całkowicie bezprzedmiotowe jest stosowanie art. 70¹ p.u., gdyż ten przepis zakłada fakt istnienia wierzytelności zabezpieczonej i fakt istnienia zabezpieczenia wierzytelności.

Sprzedaż przez syndyka rzeczy nie należących do masy, którymi upadły miał prawo dysponować w ramach stosunku najmu rodzi odpowiedzialność odszkodowawczą syndyka.

Jeżeli własność rzeczy ruchomych przeszła na wierzyciela, w wykonaniu umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, przed ogłoszeniem upadłości, to dla takiego przypadku brak jest możliwości zastosowania art. 70¹ p.u.

Przepis art. 70¹ p.u. odnosi się do wierzytelności istniejącej w dacie ogłoszenia upadłości i do zabezpieczenia przewłaszczeniem na zabezpieczenie istniejącym w dacie ogłoszenia upadłości.

Jeżeli upadły dysponował w oparciu o umowę najmu rzeczami ruchomymi, których uprzednio (przed wykonaniem umowy przewłaszczenia) był właścicielem, to ta okoliczność również nie uzasadnia stosowania art. 70¹ p.u.

Blog