Przepis art. 189 k.p.c. wskazuje, że powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.[1] Z powództwem o ustalenie może wystąpić każdy.

W doktrynie uważa się chodzi tu o stosunek prawny wyznaczony przez przepis prawa prywatnego[2]. Niemniej prezentowane jest również stanowisko, że brak jest jakichkolwiek ograniczeń związanych z charakterem stosunku prawnego podlegającemu ustaleniu. Powód może żądać ustalenia każdego stosunku prawnego oraz prawa, pod warunkiem że nie zachodzi niedopuszczalność drogi sądowej[3]. Ustalenie stosunku prawnie uregulowanego zachodzi nie tylko między osobami, ale także między osobami a rzeczami[4]. Przedmiotem żądania procesowego o ustalenie mogą być poszczególne elementy stosunku prawnego[5].

Przedmiotem ustalenia w wyroku sądu nie mogą być fakty chyba, że są to fakty prawotwórcze[6].

Warunkiem powództwa o ustalenie jest istnienie interesu prawnego po stronie powoda. Sąd Najwyższy wyjaśnił, że „zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie poglądem, strona ma (…) interes prawny w żądaniu ustalenia istnienia stosunku prawnego lub prawa wówczas, gdy istnieje niepewność prawa lub stosunku prawnego z przyczyn faktycznych lub prawnych. Jeżeli jednak strona może dochodzić ochrony swych praw, np. przez wytoczenie powództwa o zasądzenie lub o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, istnienie interesu prawnego w ustaleniu jest zasadniczo wykluczone. W szczególności, o występowaniu interesu prawnego świadczy możliwość stanowczego zakończenia w tej drodze sporu, natomiast przeciwko jego istnieniu - możliwość uzyskania pełniejszej ochrony praw powoda w drodze innego powództwa. W takich przypadkach ustalenie istnienia stosunku prawnego lub prawa ma charakter prejudycjalny, co oznacza, że jego dokonanie jest niezbędne dla zweryfikowania dochodzonych roszczeń majątkowych. Sądy orzekają wówczas na podstawie tego ustalenia o roszczeniach majątkowych, co nie prowadzi do objęcia dokonanego ustalenia sentencją wydanego orzeczenia. Natomiast odmienna sytuacja występuje wówczas, gdy ustalenie jest pracownikowi niezbędne w celu usunięcia obiektywnej niezgodności między treścią umowy o pracę a rzeczywistym charakterem zatrudnienia realizowanego w spornym okresie, co może okazać się konieczne dla zweryfikowania różnych uprawnień, które nie są jeszcze określone lub zaktualizowane, ale mogą być przedmiotem potencjalnych roszczeń w przyszłości (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 kwietnia 2017 r., I PK 132/16, LEX nr 2309608).”[8]

Blog