Potrącenie jako czynność prawna i czynność procesowa

Jak to trafnie ujął Sąd Najwyższy w wyroku z 14.1.2009 r. IV CSK 356/08 „Od potrącenia jako czynności materialnoprawnej, odróżnić trzeba zarzut potrącenia będący czynnością procesową. Oświadczenie o potrąceniu, o którym mowa w art. 499 KC, jest czynnością materialnoprawną powodującą – w razie wystąpienia przesłanek określonych w art. 498 § 1 KC – odpowiednie umorzenie wzajemnych wierzytelności, natomiast zarzut potrącenia jest czynnością procesową, polegającą na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z powołaniem się na okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną podstawę zarzutu potrącenia”.

Z kolei w innym orzeczeniu z 20.6.2008 r. IV CSK 49/08 Sąd Najwyższy przyjął, że: „wytoczenie powództwa przez wierzyciela wzajemnego nie pozbawia pozwanego możliwości dokonania czynności prawnych prowadzących do wygaśnięcia dochodzonej wierzytelności. Jeżeli jest on również wierzycielem powoda, może w szczególności złożyć oświadczenie o potrąceniu. Dokonanie tego poza procesem, w razie spełnienia się przesłanek materialnych, prowadzi do wygaśnięcia wierzytelności i, w zależności od etapu postępowania, może wpłynąć na treść rozstrzygnięcia”.

Ogólne rozważania na temat potrącenia przez pełnomocnika w procesie znajdują się m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z 20.10.2004 r. I CK 204/04, OSNC Nr 10/2005, poz. 176, gdzie Sąd Najwyższy zaczął swój wywód od stwierdzenia, że: „zgłoszenie zarzutu potrącenia w sprawie cywilnej jest przede wszystkim problemem prawa procesowego, do którego stosuje się przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Czynności procesowe są czynnościami prawnymi mającymi cechy szczególne, które wynikają z ich charakteru, dlatego należy podkreślić, że wywołują określone skutki prawne przewidziane przez prawo procesowe, jeżeli dokonywane są w wymaganej formie, w oznaczonym czasie oraz przez uprawnione i zdolne do powzięcia woli i jej przejawienia podmioty procesowe”. Dalej Sąd Najwyższy wskazał, że podziela pogląd, według którego jeżeli strona dopiero w postępowaniu cywilnym dokonuje potrącenia i dopiero wówczas podnosi zarzut potrącenia „to tego rodzaju zachowanie trzeba zakwalifikować do szczególnej kategorii czynności prawnych, które mają podwójny charakter: są oświadczeniami woli w rozumieniu kodeksu cywilnego, a jednocześnie stanowią czynności procesowe w ścisłym, technicznym sensie”. Powyższe założenia wyjściowe doprowadziły Sąd Najwyższy do wniosku, że w przypadku podniesienia zarzutu potrącenia wyłącznie w postępowaniu cywilnym „wchodzi także w rachubę przyjęcie, że jednocześnie zostaje złożone w sposób dorozumiany względnie konkludentny oświadczenie o potrąceniu”, zgodnie z normą z art. 60 KC. Dalej Sąd Najwyższy wywodził, że w przypadku zgłoszenia zarzutu potrącenia w postępowaniu, to kompetencja pełnomocnika do złożenia oświadczenia o potrąceniu powinna być oceniania w kontekście regulacji art. 91 KPC: „Z przepisu tego wynika w szczególności, że pełnomocnictwo procesowe obejmuje z mocy prawa umocowanie do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając powództwa wzajemnego. (…) Uprawnienie pełnomocnika procesowego do wytoczenia powództwa wzajemnego obejmującego roszczenie nadające się do potrącenia nie oznacza jednak, że może on także w imieniu swego mocodawcy domagać się od powoda (pozwanego wzajemnie) spełnienia świadczenia. Inaczej należałoby przyjąć, do czego jednak nie ma podstawy, że z samej istoty pełnomocnictwa procesowego można wyprowadzić umocowanie do złożenia oświadczenia o potrąceniu i nie jest tu potrzebne pełnomocnictwo wyraźne”. Stanowisko Sądu można podsumować w następującej tezie: „Przewidziany w art. 91 KPC zakres umocowania z mocy ustawy nie uprawnia pełnomocnika procesowego do złożenia materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu. Oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia może być jednak złożone w sposób dorozumiany”. W sprawie, którą zajmował się Sąd Najwyższy, w treści pełnomocnictwa nie umieszczono umocowania do dokonania potrącenia, ale pismo w przedmiocie potrącenia pełnomocnik złożył w sądzie w obecności swojego mocodawcy.

Zgodnie z art. 96 P.u. wierzyciel, który chce skorzystać z prawa potrącenia, składa o tym oświadczenie nie później niż przy zgłoszeniu wierzytelności. Okoliczność powyższa jest traktowana jako ograniczenie względem swobody co do złożenia oświadczenia o potrąceniu pod rządem przepisów kodeksu cywilnego. Na zasadach art. 498 i n. KC wierzyciel może złożyć oświadczenie o potrąceniu, tak długo jak trwa tzw. faza kompensacyjna. Regulacja art. 96 P.u. w istocie rzeczy wskazuje, że potrącenie co do wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości ma charakter nie tylko czynności materialnoprawnych, ale także czynności w postępowaniu sądowym. To właśnie wymogi postępowania sądowego, jakim jest postępowanie upadłościowe, wprowadzają ograniczenia co do momentu dla złożenia oświadczenia o potrąceniu. Potrącenie w sytuacji, o której mowa w art. 96 p.u. należy traktować jako czynność prawną i jako czynność procesową.

Blog