Potrącenie a upadłość: kiedy dopuszczalne, a kiedy niedopuszczalne?

Upadłość dłużnika to z perspektywy wierzyciela najczęściej katastrofa finansowa. Dywidenda upadłościowa raz, jest niewielka i dwa, nie jest wypłacana zbyt szybko. Syndyk potrzebuje czasu na inwentaryzację, wycenę i sprzedaż majątku. Przygotowanie listy wierzytelności, a później planu podziału też nie dzieje się błyskawicznie. Czy jest sposób na wyjście z pułapki upadłości dłużnika? Błogosławieni ci, którzy mogą się potrącić.

Potrącenie możliwe jest także w upadłości ale jego dopuszczalność zależy od wielu czynników. Przepisy Prawa upadłościowego o potrąceniu, art. 93–96 p.u., mają charakter przepisów bezwzględnie obowiązujących. Oznacza to, iż nie można umówić się o inne zasady dotyczące potrącenia, niż wynikające z przepisów prawa.

W pierwszej kolejności potrącenie musi odpowiadać wymogom z Kodeksu cywilnego (art. 498 § 1 k.c.) Pierwszą przesłanką potrącenia jest tzw. wzajemność wierzytelności w rozumieniu. Potrącenie jest możliwe, jeżeli dwie odrębne osoby są względem siebie zarazem dłużnikami i wierzycielami. Okoliczność upadłości wyłącza ograniczenia jakie wiążą się z potrąceniem wierzytelności na zasadach ogólnych. Drugą z przesłanek potrącenia jest tzw. jednorodzajowość świadczeń (zamienność wierzytelności). Zgodnie z wymogiem ustawowym przedmiotem obu wierzytelności powinny być „pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku”. Trzecią przesłanką potrącenia jest wymagalność wierzytelności. Przy czym na ogół przyjmuje się, że wyłącznie wierzytelność strony aktywnej powinna być wymagalna. Niemniej „oświadczenie o potrąceniu złożone przez wierzyciela w postępowaniu upadłościowym jest skuteczne, nawet jeżeli jego wierzytelność w chwili składania oświadczenia nie była jeszcze wymagalna” (wyr. SN z 18.1.2006 r., V CSK 74/05).

Jeżeli wyjść z założenia, iż operacja potrącenia dotyczy, z jednej strony, wierzytelności upadłego należących do masy upadłości i, z drugiej strony, tych wierzytelności, które podlegają zaspokojeniu z masy upadłości, to z uwagi na kryterium momentu powstania wierzytelności możemy wskazać na następujące cztery kombinacje, z którymi wiąże się różny reżim prawny.

Po pierwsze, obie wierzytelności (zarówno wierzyciela, jak i upadłego) mogą powstać przed ogłoszeniem upadłości. Przepis art. 93 ust. 1 p.u. stanowi, iż potrącenie wierzytelności upadłego z wierzytelnością wierzyciela jest dopuszczalne, jeżeli obie wierzytelności istniały w dniu ogłoszenia upadłości, chociażby termin wymagalności jednej z nich jeszcze nie nastąpił. W takim zakresie, w jakim do potrącenia wierzytelności, obu powstałych przed ogłoszeniem upadłości, nie mają zastosowania art. 93 i n.p.u., stosuje się ogólne zasady dotyczące potrącenia, a wynikające z Kodeksu cywilnego Przypomnieć przy tym należy, że wierzytelności do upadłego, o ile nie korzystają z tzw. prawa odrębności (z uwagi na efektywne zabezpieczenie hipoteką, zastawem, innym prawem rzeczowym), podlegają zaspokojeniu w ramach podziału funduszów masy upadłości w różnych kategoriach zaspokojenia (zob. art. 342 P.u.).

Po drugie, obie wierzytelności mogą powstać już po ogłoszeniu upadłości. Regulacja art. 93 i n. p.u. nie obejmuje takiego przypadku zakresem swojego normowania. Sąd Najwyższy w wyroku z 20.2.1997 r. (I CKN 3/97, OSNC 1997, Nr 8, poz. 109) stwierdził jednoznacznie, że: „dopuszczalność potrącenia wierzytelności powstałych po ogłoszeniu upadłości w stosunku do jednego z wierzycieli powinna być oceniana według art. 498–505 k.c,”. A zatem o dopuszczalności potrącenia decyduje kodeks cywilny.

Po trzecie, wierzytelność wierzyciela (w rozumieniu statusu jaki się ma w postępowaniu upadłościowym) może powstać przed ogłoszeniem upadłości, a „wierzytelność masy” może powstać po ogłoszeniu upadłości. Do tej sytuacji odnosi się regulacja art. 95 p.u. Zgodnie z tym przepisem potrącenie nie jest jednak dopuszczalne, jeżeli wierzyciel stał się dłużnikiem „upadłego” po dniu ogłoszenia upadłości

Wreszcie, po czwarte, wierzytelność wierzyciela może powstać po ogłoszeniu upadłości, a wierzytelność upadłego jeszcze przed ogłoszeniem upadłości. Przepisy prawa upadłościowego nie rozstrzygają wprost kwestii dopuszczalności potrącenia w takim przypadku. Co do zasady, wierzytelność upadłego podlega ściągnięciu przez syndyka. Z kolei wierzytelność do masy podlega zaspokojeniu w miarę wpływu stosownych sum do masy. Generalnie rzecz biorąc, należałoby dopuścić potrącenie takich wierzytelności na ogólnych zasadach Kodeksu cywilnego.

Blog