W sporze dotyczącym odpowiedzialności członków kasy z tytułu strat bilansowych pojawia się argumentacja odwołująca się do historycznej regulacji prawa spółdzielczego. Zgodnie bowiem z art. 2 u.o SKOK kasa jest spółdzielnią, do której w zakresie nieuregulowanym ustawą z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych stosuje się przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze^[1].

Przepisy z 1920r.

Ustawa z 29.10.1920r. o spółdzielniach w treści art. 3 zd. 1 wskazywała, że spółdzielnia ma osobowość prawną^[3]. Przepis art. 14 zd. 1u.o spół.1920 statuował zasadę, że członkowie spółdzielni odpowiadają za jej zobowiązania zadeklarowanymi udziałami. Statut spółdzielni mógł ustanowić odpowiedzialność dodatkową członków spółdzielni. Odpowiedzialność dodatkowa członków spółdzielni za jej zobowiązania mogła być nieograniczona (całym majątkiem) albo ograniczona do wysokości określonej w statucie w odniesieniu do wysokości udziału (art. 14 zd. 2 i 3 u.o spół.1920). Przepis art. 15 u.o spół.1920 rozciągał odpowiedzialność członka spółdzielni także na zobowiązania powstałe przed jego przyjęciem. Z kolei art. 28 u.o spół.1920 wprowadzał zasadę według której, w przypadku ogłoszenia upadłości spółdzielni w ciągu roku od ustąpienia członka, ustępujący członek odpowiadał na równi z innymi członkami. Przy powyższej konstrukcji odpowiedzialności członków spółdzielni ustawodawca odróżniał istnienie spółdzielni zwykłej od spółdzielni z ograniczoną odpowiedzialnością członków i spółdzielni z nieograniczoną odpowiedzialnością członków za jej zobowiązania (zob. np. art. 86 u.o spół.1920).

W czasie swojej zwykłej działalności spółdzielnia mogła odnotować stratę. Przepis art. 58 zd. 1 u.o spół.1920 przewidywał pokrywanie strat z funduszy spółdzielni w kolejności wynikającej ze statutu albo uchwały walnego zgromadzenia. Zgodnie z art. 58 zd. 2 u.o spół.1920 gdyby fundusze spółdzielni nie wystarczyły na pokrycie strat walne zgromadzenie m o g ł o uchwalić o obowiązku wcześniejszej wpłaty zadeklarowanych udziałów albo o tzw. dopłatach gdyby wcześniejsze wpłacenie udziałów nie pozwalało na pokrycie straty. Ustawodawca postanowił dalej, że „dopłaty u s t a n o w i ć można tylko w granicach przyjętej odpowiedzialności dodatkowej i tylko w stosunku do ilości zadeklarowanych udziałów” (art. 93 zd. 3 u.o spół.1920). Zobowiązanie członka spółdzielni do wniesienia dopłat nie powstawało zatem automatycznie z chwilą powstania straty, w oparciu o same postanowienia statutu. Istotna z tego punktu widzenia jest tez treść art. 93 zd. 5 u.o spół.1920 w brzmieniu : „wierzytelności z t y t u ł u u c h w a l e n i a dopłat nie można wykazywać w stanie czynnym bilansu”. Uchwała o uchwaleniu dopłat podlegała – z inicjatywy członka spółdzielni – kontroli sądowej na zasadach ogólnych.

Upadłość spółdzielni w latach 1.1.1921 – 31.12.1934 prowadzona w oparciu o przepisy dzielnicowe^[4] wywoływała pewne skutki prawne w stosunku do członka spółdzielni. Po pierwsze, ogłoszenie upadłości spółdzielni rodziło obowiązek n i e z w ł o c z n e j (przyspieszonej) wpłaty zarządcy upadłości niewpłaconej części udziału (art. 96 zd. 1 u.o spół.1920). Po drugie, jeżeli w toku upadłości okazywało się, że majątek spółdzielni nie wystarczy na pokrycie: (a) wierzytelności niespornych, (b) wierzytelności spornych, (c) kosztów postępowania upadłościowego tzw. zarządca upadłości sporządzał tzw. obrachunek dopłat (art. 93 zd. 2 u.o spół.1920). Obrachunek dopłat dotyczył tylko tych członków spółdzielni, którzy odpowiadali za zobowiązania spółdzielni dodatkowo, w granicach przyjętej odpowiedzialności, w stosunku do zadeklarowanych udziałów (art. 93 zd. 2 u.o spół.1920). Obrachunek dopłat nie był jednak samodzielnym aktem działania syndyka. Przepis art. 95 u.o spół.1920 wymagał zatwierdzenia obrachunku dopłat przez sąd prowadzący postępowanie upadłościowe. Obrachunek dopłat był zatwierdzany na rozprawie (art. 97 pr.o spół.1920). Do obrachunku dopłat mógł być wniesiony sprzeciw (art. 99 u.o spół.1920).

Przepisy z 1961r.

Kolejna ustawa z 17.02.1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (obowiązywała od 5.6.1961 do 31.12.1982) wprowadziła istotne zmiany do konstrukcji odpowiedzialności członków spółdzielni. Spółdzielnia nadal wyposażona była w osobowość prawną (art. 8 par. 1 u.o spól.izw. 1961). Istotna zmiana polega na tym, że członek spółdzielni nie odpowiadał za jej zobowiązania (art. 16 par. 3 u.o spól.izw. 1961). Całkowicie zrezygnowano zatem z konstrukcji spółdzielni z dodatkową ograniczoną odpowiedzialnością członków i spółdzielni z nieograniczoną odpowiedzialnością członków. Odpowiedzialność członka za straty spółdzielni ograniczono do wysokości zadeklarowanych udziałów (art. 16 par. 2 u.o spól.izw. 1961). Gdyby fundusze spółdzielni nie wystarczały na pokrycie strat walne zgromadzenie mogło podjąć uchwałę o obowiązku wcześniejszego – niż przewidywał statut – wpłacenia udziałów (art. 60 par. 2 u.o spól.izw. 1961). Przepisy z 1961 nie przewidywały już wówczas instytucji dopłaty na pokrycie straty w ramach normalnej gospodarki finansowej spółdzielni. Co więcej, ustawodawca w przepisach ustawy z 1961r. całkowicie zrezygnował z instytucji obrachunku dopłat na wypadek upadłości spółdzielni. Z kolei przepis art. 90 par. 3 u.o spól.izw. 1961 przewidywał, że postępowania upadłościowego spółdzielni nie przeprowadza się, jeżeli majątek spółdzielni nie wystarczy na pokrycie kosztów tego postępowania, a wierzyciele odmówią ich pokrycia. Obecnie obowiązująca ustawa również nie powróciła do rozwiązań z 1920r. w zakresie zasad odpowiedzialności członków.^[6]

W okresie PRL miała swój renesans koncepcja, że majątek spółdzielni – choć spółdzielnia miała przyznaną osobowość prawną – to społeczna własność grupowa^[7]. Obecnie art. 3 pr.spół. nadal deklaruje, że „majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków”^[8].

Podsumowanie

Przepisy spółdzielcze z 1920r. o odpowiedzialności cywilnej członków już na początku lat 60 – tych XX w. zostały poważnie zmodyfikowane i kierunki tej modyfikacji zostały przyjęte w obecnie obowiązującej regulacji Prawa spółdzielczego.^[9] W zauważalny sposób zmieniła się aksjologia postępowania upadłościowego jeżeli porównać uregulowania dzielnicowe i obecnie obowiązujące prawodawstwo. Materialnoprawna sytuacja członka spółdzielni uległa gruntownym przeobrażeniom i z tej przyczyny nie można modelu odpowiedzialności członka spółdzielni według przepisów z 1920 r. porównywać z modelem odpowiedzialności członka kasy. Niemniej przepisy z 1920 r. wskazują na następujące wnioski. Po pierwsze, niezależnie od kompetencji statutu do określenia dodatkowej odpowiedzialności członka dla powstania wierzytelności o dopłaty niezbędna była uchwała walnego zgromadzenia. Zobowiązanie z tytułu dopłat nie powstawało automatycznie z chwilą pojawienia się straty w oparciu o treść statutu stanowiącego o dodatkowej odpowiedzialności członka spółdzielni. Po drugie, odmiennie uregulowane były zasady dla pokrywania strat bilansowych przez członków spółdzielni w ramach jej normalnej działalności i po ogłoszeniu upadłości. Po trzecie, obrachunek dopłat przygotowywany przez syndyka wiązał się z określonym standardem kontroli sądowej. Nałożenie zobowiązania do dopłaty na ponoszącego dodatkową odpowiedzialność członka kasy nie było wówczas samodzielną decyzją syndyka. Niemniej powtórzyć należy, że przepisy o upadłości spółdzielni z 1961r. ostatecznie zniosły instytucję obrachunku dopłat w upadłości, a zatem stało się to na długo przed wejściem w życie ustawy z 16.09.1982r. Prawo spółdzielcze.

Blog