Dopuszczalność obrotu udziałami do wykreślenia spółki z rejestru

Upadłość spółki handlowej kapitałowej jest ustawową przyczyną jej „rozwiązania” (tak art. 270 pkt 3 k.s.h. odnośnie do spółki z o.o. art. 459 pkt 3 k.s.h. odnośnie do spółki akcyjnej).^[1] Upadłość wspólnika spółki z o.o. czy akcjonariusza spółki akcyjnej nie jest ustawową przesłanką rozwiązania spółki kapitałowej. Wraz z zakończeniem postępowania upadłościowego spółka kapitałowa podlega, co do zasady, wykreśleniu z rejestru sądowego (art. 289, 477 k.s.h.).^[2] Dotąd do kiedy spółka kapitałowa ujawniona jest w rejestrze sądowym może nastąpić obrót udziałami w tej spółce. Niemniej nabywanie udziałów w takiej spółce nie ma co do zasady po stronie nabywcy gospodarczego sensu.

Dopuszczalność obrotu udziałami bez wartości rynkowej i po ogłoszeniu upadłości

Udział w spółce kapitałowej ma wartość nominalną, emisyjną, księgową i rynkową. W przypadku gdy wartość księgowa i rynkowa jest zerowa, także może mieć miejsce obrót tymi udziałami. Prawo upadłościowe nie zakazuje obrotu udziałami czy akcjami w upadłej spółce kapitałowej także po ogłoszeniu upadłości. Obrót ten jest dokonywany całkowicie bez zgody syndyka. Syndyk przejmuje majątek upadłej spółki kapitałowej. Z chwilą ogłoszenia upadłości majątek spółki handlowej istniejący w dacie ogłoszenia upadłości jak i nabyty w czasie postępowania upadłościowego stanowi masę upadłości (art. 61 i n. p.u.).[3] Zaznaczyć przy tym należy, że majątek spółkowy stanowi własność spółki, a nie wspólników, nawet w przypadku handlowych spółek osobowych.[4] Zarząd masą upadłości przekazany zostaje syndykowi (art. 75 i 173 p.u.) W normalnym toku działalności spółki zarząd majątkiem spółki może być sprawowany przez różne organy, co dotyczy przede wszystkim spółek kapitałowych (por. np. art. 146 § 2 pkt 3 i 4, 228 pkt 2,3,4, 393 pkt 3, 4, 5 k.s.h.). Niemniej syndyk – w odniesieniu do majątku spółki – przejmuje kompetencje „upadłego” bez względu na to czy są to kompetencje zarządu czy innych organów statutowych. Udziały w upadłej spółce kapitałowej są składnikiem majątku udziałowców spółki, do którego syndyk nie ma dostępu. Przyczyną gospodarczą takiej transakcji może być np. pozbycie się spółki dotkniętej upadłością z grupy kapitałowej, której zależy na określonym wizerunku, itp.

Dopuszczalność obrotu udziałami na przedpolu upadłości

Udziały w spółce kapitałowej mogą być nabyte także na przedpolu jej upadłości. Czynność taka nie podlega ocenie z punktu widzenia przepisów Prawa upadłościowego o bezskuteczności czynności. Nabywca udziałów nie ma ani prawa ani obowiązku złożenia wniosku o upadłość spółki kapitałowej (art. 20 ust. 2 pkt 2 p.u.), udziałowiec nie ponosi też odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o upadłość (art. 21 ust. 2 p.u., art. 299 k.s.h.).

Ogólne zasady obrotu udziałami

Udziały w spółce z o.o. są zbywalne i nie można wyłączyć dopuszczalności ich zbycia, także na wypadek ogłoszenia upadłości tej spółki.[5] Niemniej przepis art. 182 § 1 k.s.h. stanowi, iż zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć (por. art. 57 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.). „Zgoda spółki” w upadłości to zgoda określonych w umowie spółki organów, a nie zgoda syndyka. Syndyk nie musi wyrazić swojej zgody na obrót udziałami w upadłej spółce. Należy przyjąć, że księgę udziałów prowadzi zarząd spółki. Co ważne ograniczenie w obrocie udziałami stanowi wyjątek od zasady zbywalności tego prawa i jako taki nie podlega wykładni rozszerzającej.[6] Problematyce związanej ograniczeniami w obrocie udziałami poświęcone są także inne przepisy - art. 183, 183¹, 184, 185 k.s.h.

Umowa spółki z o.o. – jako akt o charakterze korporacyjnym – nie jest jedynym źródłem ograniczeń w obrocie udziałami. Ograniczenia takie mogą wynikać także z innych porozumień.[7] Owe porozumienia mogą obejmować wszystkich pozostałych wspólników w ramach jednego aktu prawnego, mogą być rozproszone w kilku aktach prawnych, wreszcie mogą obejmować tylko wybranych wspólników. Porozumienia te nie tracą swojej ważności czy skuteczności na wypadek upadłości spółki kapitałowej, chyba, że umówiono się inaczej (jeżeli upadła spółka kapitałowa nie jest stroną takich porozumień, art. 83 p.u. nie będzie miał zastosowania).

W oparciu o treść art. 182 k.s.h. w umowach spółki z o.o. wprowadzane są szczegółowe regulacje dotyczące ograniczeń w obrocie udziałami. Tytułem przykładu można wskazać na prawo pierwokupu udziałów albo inne prawo pierwszeństwa[8] nabycia udziałów na rzecz dotychczasowych wspólników albo innych nabywców o szczególnych cechach wskazanych w umowie.[9] Obowiązek uzyskania zgody na sprzedaż udziałów uchwałą wspólników podjętą kwalifikowaną większością głosów (odmiennie niż według modelu ustawowego przywołanego w art. 182 § 2 - § 5 k.s.h.). Wskazanie ograniczonego kręgu potencjalnych nabywców udziałów.[10] Obowiązek dochowania szczególnego postępowania konwokacyjnego (np. obowiązek zgłoszenia zamiaru zbycia udziałów przynajmniej na trzy miesiące przed planowaną transakcją). Czasowe wyłączenie prawa rozporządzania udziałami.[11] Uzależnienie zbycia udziałów od warunku.[12] Lista ewentualnych konstrukcji prawnych nie jest zamknięta. Ograniczenia w obrocie udziałami mogą być proste (tzn. ograniczone do tylko jednego przypadku) albo piętrowe (związane z wieloma różnymi w swej postaci ograniczeniami). W literaturze prezentowany jest pogląd, iż ograniczenie obrotu udziałami może dotyczyć wszystkich udziałów albo tylko niektórych z nich.[13]

Z drugiej strony, w piśmiennictwie podnosi się, iż nadmierne ograniczenia w obrocie udziałami czyniące z jej wspólników więźnia spółki mogą zostać ocenione jako bezwzględnie nieważne.[14]

Przypomnieć wreszcie należy, iż spółka z o.o. jest oparta o substrat kapitału, a nie o substrat osobowy jak ma to miejsce w przypadku osobowej spółki handlowej. Ograniczenia w obrocie udziałami stanowią zatem tzw. element osobowy w tej spółce.[15]

Brak perspektyw nabywcy udziału co do dywidendy likwidacyjnej

Nabywca udziału spółki w upadłości z zasady nie może liczyć na dywidendę likwidacyjną. Przepis art. 286 k.s.h. odnoszący się do spółki z o.o. i art. 474 k.s.h. odnoszący się do spółki akcyjnej wprowadzają istotne zasady w odniesieniu do zasad wypłaty dywidendy likwidacyjnej. Bezwzględne pierwszeństwo zaspokojenia z majątku likwidowanej spółki mają wierzyciele. Wspólnicy likwidowanej spółki zaspakajani są dopiero w drugiej kolejności, o ile wystarczy na to środków po zaspokojeniu wierzycieli spółki. Nie ma przy tym żadnych podstaw normatywnych aby uprzywilejować sytuację prawną wspólników na wypadek upadłości względem postępowania likwidacyjnego i gwarantować wspólnikom upadłej spółki lepszą pozycję dla uzyskania zaspokojenia z tytułu dywidendy likwidacyjnej.

W piśmiennictwie wyrażono zapatrywanie, że „nie są wierzytelnościami i nie podlegają zaspokojeniu z masy upadłości prawa wspólników handlowych spółek z tytułu wkładów do spółki.”[16] W konsekwencji prawa takie nie podlegają zgłoszeniu do masy upadłości. Andrzej Jakubecki wskazuje, że prawa do wkładu są zaspakajane dopiero po zaspokojeniu wierzycieli spółki. Gdyby natomiast okazało się, że po wykonaniu ostatecznego planu podziału pozostał majątek, „to wypłata wspólnikom sum z tytułu ich udziału w masie likwidacyjnej nie jest zadaniem syndyka. Majątek ten należy wydać spółce, która postąpi z nim stosownie do przepisów kodeksu spółek handlowych.”[17] W literaturze trafnie podnosi się, że skoro wierzytelność o wypłatę kwot likwidacyjnych powstaje dopiero po zaspokojeniu wierzycieli, to w przypadku postępowania upadłościowego mogłaby ona powstać dopiero po wykonaniu ostatecznego planu podziału. Tymczasem przepisy prawa upadłościowego (art. 342 p.u.n.) nie przewidują osobnej kategorii zaspokojenia dla wierzytelności wspólników z tytułu dywidendy likwidacyjnej.[18] W tym kontekście zasługuje na uwagę pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w postanowieniu z 22 stycznia 2010r.[19] Zdaniem Sądu Najwyższego, jeżeli postępowanie upadłościowe obejmujące likwidację majątku upadłego doprowadziło do zaspokojenia wszystkich wierzycieli i pozostał nadal majątek spółki „to nie w każdej sytuacji istnieją podstawy do jej wykreślenia [z rejestru sądowego] i pozbawienia bytu prawnego. Spółka, która po zakończeniu postępowania upadłościowego odbiera pozostały majątek, decyduje tym samym o jego losie. Nie ma w takiej sytuacji przeszkód, aby zgłosiła sprzeciw co do jej wykreślenia z rejestru i podjęła działalność. W takiej sytuacji istnieją podstawy do odejścia od literalnej wykładni art. 477 § 1 i § 2 k.s.h., trudno bowiem wykreślić spółkę [z rejestru sądowego] po przeprowadzeniu postępowania, w ramach którego zaspokojeni zostali jej wierzyciele, ale dysponuje ona dalej swoim majątkiem i w sposób prawem przewidziany wyraża wolę dalszego istnienia.” Pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy zasługuje na aprobatę. Z kolei Andrzej Jakubecki trafnie wskazuje, że jeżeli syndyk nie ma kompetencji do wypłaty innych kwot poza podziałem funduszów masy upadłości (a także oczywiście kwot wynikających z tzw. prawa odrębności i z czynności syndyka), to podział kwot likwidacyjnych powinien być dokonany przez reprezentantów spółki handlowej (zarząd, likwidatorów, wspólników). Przy czym nie jest w tym wypadku wymagane – dla podziału majątku względem wspólników – wszczynanie przez spółkę odrębnego postępowania likwidacyjnego.[20]

W postępowaniu upadłościowym nie ulega zatem zaspokojeniu prawo wspólnika do dywidendy likwidacyjnej. „Wierzytelności” zgłoszone z tego tytułu nie podlegają wciągnięciu na listę wierzytelności.

Brak odpowiedzialności nabywcy udziałów względem wierzycieli spółki; odpowiedzialność w stosunku do spółki

Nabywca udziałów nie odpowiada za zobowiązania spółki w stosunku do jej wierzycieli (art. 151 § 4 k.s.h. i 301 § 5 k.s.h.). Transakcja jest zatem bezpieczna dla nabywcy udziałów nawet takiej spółki, która jest lub będzie w upadłości. Nabywca udziałów odpowiada natomiast za zobowiązania ze zbytego udziału w stosunku do spółki solidarnie ze zbywcą udziałów (art. 186 k.s.h. i 471 k.s.h.).

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 września 2010r.[21] przyjął, że syndyk masy upadłości spółki akcyjnej ma legitymację do ściągnięcia od akcjonariuszy uzupełniających wpłat na pokrycie kapitału zakładowego, których termin płatności jeszcze nie upłynął przed datą ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku spółki akcyjnej, a akcjonariusze nie zostali wezwani do uzupełnienia wkładu przez likwidatorów zgodnie z art. 471 k.s.h.

Zabezpieczenie nabywcy udziałów

Ponieważ nabywca udziałów nie odpowiada za zobowiązania spółki zabezpieczenie nabywcy może polegać na:

• zapewnieniu, że spółka nie ma roszczeń z tytułu udziałów, za które nabywca byłby solidarnie odpowiedzialny ze zbywcą i zobowiązaniu się przez zbywcę do pokrycia takich roszczeń gdyby się ewentualnie pojawiły
• poniesieniu przez zbywcę kosztów transakcyjnych
• ponieważ z chwilą wykreślenia upadłej spółki z rejestru sądowego utracą swój byt prawny także i udziały w spółce klauzula odkupu nie jest niezbędna
• z ostrożności prawnej: klauzula pokrycia ewentualnych kosztów bezpośrednio związanych z utrzymywaniem udziałów przez nabywcę do dnia wykreślenia spółki z rejestru, w tym także kosztów niemożliwych do przewidzenia w dacie zawarcia umowy (np. na wypadek zmian legislacyjnych gdyby w przyszłości obciążono wspólników odpowiedzialnością za zobowiązania spółki, itp.)

Transakcja obrotu udziałami sama przez się nie wymaga ani zmiany umowy spółki w tym jej nazwy handlowej ani zmiany władz spółki.

Blog