Prawo pierwokupu udziałów w spółce z o.o. albo inne prawo pierwszeństwa – często w powiązaniu z jeszcze innymi środkami prawnymi - z zasady gwarantuje wspólnikom kontrolę nad stanem składu osobowego w spółce. W praktyce, w umowach spółki z o.o. spotyka się tak daleko idące ograniczenia w zbywaniu udziałów, iż bezpośrednia zmiana składu osobowego spółki, wbrew woli beneficjentów takich zapisów, jest w istocie rzeczy niemożliwa.

Udziały w spółce z o.o. są zbywalne i nie można wyłączyć dopuszczalności ich zbycia.

R. Kwaśnicki, Zakres autonomii woli w kształtowaniu ograniczeń zbywalności praw udziałowych spółek kapitałowych, Prawo Spółek z 2003r., nr 3, s. 10 i n., R. Kwaśnicki, K. Oplustil, Prawo pierwszeństwa nabycia udziałów (akcji) w umowie (statucie) spółki kapitałowej, Monitor Prawniczy z 2006r., nr 18, s. 961 i n., A. Witosz, Prawo wspólnika lub akcjonariusza do nieuczestniczenia w spółce zrestrukturyzowanej, Prawo Spółek z 2004r., nr 6, s. 8 i n., R. Uliasz, Kilka uwag dotyczących zastawu na udziałach w spółce z o.o., Nowy Przegląd Notarialny z 2006r., nr 1, s. 21 i n., W. Popiołek, Udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością jako przedmiot wkładu niepieniężnego do innej spółki - zagadnienia wybrane, Rejent z 1995r., nr 9, s. 31 i n., Z. Roszewski O użytkowaniu udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, Przegląd Prawa Handlowego z 1999r., nr 4, s. 8 i n., R. Rykowski, Powiernicze przeniesienie udziału w spółce z o.o., Przegląd Prawa Handlowego z 1997r., nr 6, s. 10 i n., J. Stefanowicz, Wkład. Kapitał zakładowy. Udział, Przegląd Sądowy z 1995r., nr 2, s. 78 i n., A., Szumański, Pojęcie i przedmiot aportu do spółki akcyjnej, Przegląd Prawa Handlowego z 1995r., nr 1, s. 1 i n., M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 289, M. Tarska, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2002, s. 157, A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2007, t. I, s. 702.

Niemniej przepis art. 182 § 1 k.s.h. stanowi, iż zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz zastawienie udziału umowa spółki może uzależnić od zgody spółki albo w inny sposób ograniczyć (por. art. 57 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h.). Co ważne ograniczenie w obrocie udziałami stanowi wyjątek od zasady zbywalności tego prawa i jako taki nie podlega wykładni rozszerzającej. M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 290, 291. Problematyce związanej ograniczeniami w obrocie udziałami poświęcone są także inne przepisy - art. 183, 183¹, 184, 185 k.s.h.

Umowa spółki z o.o. – jako akt o charakterze korporacyjnym – nie jest jedynym źródłem ograniczeń w obrocie udziałami. Ograniczenia takie mogą wynikać także z innych porozumień. R. Kwaśnicki, Zakres autonomii…, s. 10 i n., M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 291 – 292, M. Tarska, Kodeks…, s. 158. Por. też W. Pyzioł, w: J. Frąckowiak, A. Kidyba, K. Kruczalak, W. Opalski, W. Popiołek, W. Pyzioł, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2001, s. 337, zajął stanowisko, iż „ograniczenia obrotu udziałami mogą wynikać wyłącznie z umowy spółki” Owe porozumienia mogą obejmować wszystkich pozostałych wspólników w ramach jednego aktu prawnego, mogą być rozproszone w kilku aktach prawnych, wreszcie mogą obejmować tylko wybranych wspólników. W niniejszym stanie faktycznym takiego porozumienia brak.

W oparciu o treść art. 182 k.s.h. w umowach spółki z o.o. wprowadzane są szczegółowe regulacje dotyczące ograniczeń w obrocie udziałami. Tytułem przykładu można wskazać na prawo pierwokupu udziałów albo inne prawo pierwszeństwa nabycia udziałów na rzecz dotychczasowych wspólników albo innych nabywców o szczególnych cechach wskazanych w umowie. Co do problemu różnicy pomiędzy „prawem pierwokupu” a „prawem pierwszeństwa” zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z 9.02.2006, III CK 437/05 i wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 9.11.2006, I ACa 392/06. Por. także M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 290. Obowiązek uzyskania zgody na sprzedaż udziałów uchwałą wspólników podjętą kwalifikowaną większością głosów (odmiennie niż według modelu ustawowego przywołanego w art. 182 § 2 - § 5 k.s.h.). Wskazanie ograniczonego kręgu potencjalnych nabywców udziałów. J. Naworski, w: J. Naworski, R. Potrzeszcz, T. Siemiątkowski, Komentarz do kodeksu spółek handlowych. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, Warszawa 2001, s. 254. Obowiązek dochowania szczególnego postępowania konwokacyjnego (np. obowiązek zgłoszenia zamiaru zbycia udziałów przynajmniej na trzy miesiące przed planowaną transakcją). Czasowe wyłączenie prawa rozporządzania udziałami. Uzależnienie zbycia udziałów od warunku. Lista ewentualnych konstrukcji prawnych nie jest zamknięta. Ograniczenia w obrocie udziałami mogą być proste (tzn. ograniczone do tylko jednego przypadku) albo piętrowe (związane z wieloma różnymi w swej postaci ograniczeniami). Powyższy wywód pokazuje, że w spółkach z o.o. wprowadza się różne ograniczenia w zakresie obrotu udziałami, do który wspólnicy winni się dostosować.

Istotny problem dotyczy skutków czynności prawnej mającej za przedmiot obrót udziałami wbrew istniejącym ograniczeniom.

Czynność prawna zbycia udziałów dokonana wbrew ograniczeniom umownym, bez względu na konkretny rodzaj ich źródła (umowa spółki z o.o., umowa winkulacyjna) czy rodzaj tych ograniczeń, z zasady nie nosi cech czynności bezwzględnie nieważnej. Nie jest to bowiem czynność prawna sprzeczna z ustawą czy mająca na celu obejście ustawy (art. 58 § 1 k.c.). Zob. M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 578 Niemniej Sąd Najwyższy uznał, iż "sprzeciwianie się ustawie" (art. 58 § 1 k.c.) należy odnosić nie tylko do literalnie odczytywanych przepisów Kodeksu cywilnego, lecz także do zasad ogólnych, które leżą u podstaw systemu prawnego oraz norm prawnych, które można wywieść z ustawy (wyrok z 29 marca 2006r., IV CK 411/05, LEX nr 179733). Nieważna będzie czynność prawna zbycia udziałów w spółce z o.o. naruszająca przepisy ustawy, np. dotyczące zakazu koncentracji udziałów albo zakazujące, w pewnych sytuacjach, obrotu udziałami przez określone kategorie osób. Z drugiej jednak strony nie można wykluczyć możliwości potraktowania czynności zmierzającej do obejścia umowy spółki jako umowy sprzecznej z zasadami współżycia społecznego, a tym samym bezwzględnie nieważnej (art. 58 § 2 k.c.). Oceny tej nie zmienia okoliczność, iż w praktyce skuteczne zaskarżenie takiej czynności z powołaniem się na podstawę z art. 58 § 2 k.c. może być bardzo trudne. S. Sołtysiński, w: S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, A. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2002, t. III, s. 281 – 282. zob. też uwagi krytyczne M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 578. W piśmiennictwie wyrażono jednak opinię, że w przypadku gdy umowa spółki z o.o. przewiduje ograniczenia w zbywaniu udziałów o charakterze obiektywnym (np. wskazanie ograniczonego kręgu potencjalnych nabywców) zbycie udziału wbrew takiemu zastrzeżeniu będzie nieważne. Takie zastrzeżenie umowy stanowi ograniczenie zbywalności prawa, w konsekwencji w przypadku sprzecznego z umową spółki zbycia udziału będzie to równoznaczne z próbą zbycia prawa niezbywalnego. J. Naworski, w: Komentarz…, s. 256. Z kolei w przypadku ograniczeń o charakterze subiektywnym, np. w przypadku zgody spółki czynność prawna dokonana bez takiej zgody będzie dotknięta wadliwością bezskuteczności zawieszonej. J. Naworski, w: Komentarz…, s. 256 – 257. Na wadliwość czynności w postaci bezskuteczności zawieszonej wskazują także inni autorzy. M. Rodzynkiewicz, Kodeks…, s. 292, W. Pyzioł, w: Kodeks…, s. 337, którzy powołują się na wyrok Sądu Najwyższego z 7 września 1993r., II CRN 60/93, Przegląd Prawa Handlowego z 1994r. nr 5, s. 27, A. Kidyba, t. I, s. 703

Zdaniem S. Sołtysińskiego przeniesienie praw w spółce kapitałowej wbrew umownemu zobowiązaniu powoduje tylko skutki pomiędzy stronami umowy, a jest skuteczne wobec spółki i osób trzecich. Natomiast w przypadku wprowadzenia ograniczeń w rozporządzeniu takimi prawami „także w interesie spółki” spółce służyłyby roszczenia odszkodowawcze i skarga z art. 59 k.c. S. Sołtysiński, w Komentarz…, t. III, s. 285

Z kolei w opinii J. Góreckiego, w odniesieniu do jednego z możliwych rodzajów ograniczeń w obrocie udziałami, umowy zastrzegające prawo pierwokupu są wiążące jedynie między jej stronami i nie wywołują skutków prawnych względem spółki. Dokonanie sprzedaży udziałów wbrew zastrzeżonemu prawu pierwokupu nie powoduje ani nieważności umowy, ani jej bezskuteczności względem spółki. J. Górecki, Prawo pierwokupu. Komentarz do art. 596-602 k.c. i innych przepisów regulujących prawo pierwokupu, Zakamycze, 2002. Zob. też A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Objaśnienia, Zakamycze 2001, s. 531-532, Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 9 listopada 2006r., I ACa 392/06, bazując na wcześniejszym dorobku judykatury (zob. wyroki Sądu Najwyższego z 29.11.2001r., V CKN 536/00, z 9.02.2006r., III CK 437/05, z 29.11.2001r., V CKN 536/00), uznał, że jeżeli umowa sprzedaży udziałów ma charakter umowy bezwarunkowej i zdziałana została pomiędzy osobami, którym znane było roszczenie powodów wynikające z prawa pierwokupu, to umowa taka winna być uznana za bezskuteczną wobec powodów z mocy art. 59 k.c., w celu zadośćuczynienia ich prawu pierwokupu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego przepis art. 59 k.c. dotyczy wszelkich roszczeń, tak obligacyjnych, jak i rzeczowych dlatego nie ma podstaw do wyłączenia odpowiedniego stosowania go także do swoistego "roszczenia", jakie wypływa dla uprawnionego z prawa pierwokupu w wypadku zawarcia przez zobowiązanego bezwarunkowej umowy sprzedaży, tym bardziej, że przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące prawa pierwokupu, w tym art. 599 i 600 k.c., nie regulują w sposób wyczerpujący wszystkich sytuacji sprzedaży bezwarunkowej, w tym sytuacji, gdy obie strony umowy sprzedaży wiedziały o prawie pierwokupu uprawnionego. Sąd Apelacyjny uznał zatem za uzasadnione odpowiednie stosowanie art. 59 k.c. do umowy zbycia udziałów w spółce z o.o. zawartej bezwarunkowo, mimo zastrzeżonego dla wspólników prawa pierwszeństwa nabycia udziałów. W literaturze głosy w tej mierze nie są spójne. Za dopuszczalnością skargi z art. 59 k.c. dla uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu (innego prawa pierwszeństwa) opowiedział się S. Sołtysiński, w: Komentarz …, t. III, s. 284 – 285. Przeciwko stosowaniu do prawa pierwokupu (innego prawa pierwszeństwa) art. 59 k.c. opowiedzieli się R. Kwaśnicki i K. Oplustil obszernie i bardzo starannie uzasadniając swoje stanowisko. R. Kwaśnicki, K. Oplustil, Prawo pierwszeństwa…, s. 961 i n. Jak się jednak wyłączenie odpowiedniego stosowania art. 59 k.c. do omawianego przypadku nie jest jednak zabiegiem właściwym. Bez przyznania zainteresowanym roszczeń ochronnych prawo pierwokupu w umowie spółki (inne prawo pierwszeństwa) byłoby li tylko pustą deklaracją. Jeżeli ochrona interesów wspólników miałaby następować w innych porozumieniach wzmocnionych karami umownymi to postanowienia umowy spółki o prawie pierwokupu byłyby czysto dekoracyjne. Potrzeby obrotu gospodarczego stanowczo przemawiają przeciwko kreowaniu i utrzymywaniu nieskutecznych instytucji.

W wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 maja 2010 r. I ACa 1122/09 przyjęto, że „jeżeli wspólnik spółki z o. o. zobowiązany z prawa pierwokupu zawarł umowę sprzedaży udziałów, nie uzależniając jej ważności od tego czy inny uprawniony wspólnik skorzysta z przysługującego mu prawa pierwokupu, to prawomocne orzeczenie sądu oparte na art. 59 k.c. może pozbawić tę umowę skuteczności w takim zakresie, w jakim uniemożliwiła ona wykonanie tego prawa. Uprawomocnienie się orzeczenia skutkuje możliwością złożenia przez uprawnionego oświadczenia o skorzystaniu z prawa pierwokupu w terminie określonym w art. 598 § 2 k.c.”

Kodeks spółek handlowych nie reguluje zagadnień związanych z prawem pierwszeństwa i odsyła w tym zakresie do kodeksu cywilnego (art. 2 k.s.h.). Zgodnie z art. 597 k.c. rzecz, której dotyczy prawo pierwokupu, może być sprzedana osobie trzeciej tylko pod warunkiem, że uprawniony do pierwokupu swego prawa nie wykona. Prawo pierwokupu wykonywa się przez oświadczenie złożone zobowiązanemu. Jeżeli zawarcie umowy sprzedaży rzeczy, której dotyczy prawo pierwokupu, wymaga zachowania szczególnej formy, oświadczenie o wykonaniu prawa pierwokupu powinno być złożone w tej samej formie.

Prawo pierwokupu polega na tym, że w pierwszej kolejności obowiązany z tytułu prawa pierwokupu zawiera umowę z osobą trzecią. Następnie uprawniony może wykonać prawo pierwokupu na warunkach jakie przyjęli w umowie zobowiązany i osoba trzecia Zgodnie z a informacje o jednostcert. 600 § 1 k.c. przez wykonanie prawa pierwokupu dochodzi do skutku między zobowiązanym a uprawnionym umowa sprzedaży tej samej treści, co umowa zawarta przez zobowiązanego z osobą trzecią, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jednakże postanowienia umowy z osobą trzecią, mające na celu udaremnienie prawa pierwokupu, są względem uprawnionego bezskuteczne.

informacje

Zgodnie z art. 890 k.c. oświadczenie darczyńcy powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże umowa darowizny zawarta bez zachowania tej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Przepisy powyższe nie uchybiają przepisom, które ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron.

Orzecznictwo podchodzi jednak liberalnie do kwestii spełnienia przyrzeczonego świadczenia:

• Wyrok SN z dnia 8 grudnia 1980 r., I CR 487/80, OSNC 1981, nr 7, poz. 137

"Oświadczenie darczyńcy nie wymaga w świetle art. 890 § 1 k.c. formy aktu notarialnego. Przez "spełnienie świadczenia" należy rozumieć zarówno przypadki, w których zawarto umowę o skutkach tylko zobowiązujących i jednocześnie lub później spełniono świadczenie, jak też przypadki, w których zawarto umowę wywołującą podwójne skutki, tak że rozporządzenie nastąpiło z mocy samej umowy."

• Wyrok SN z dnia 23 września 2004 r., III CK 382/03, OSNC 2005, nr 7-8, poz. 147

"Wydanie rzeczy ruchomej stanowiącej przedmiot darowizny może nastąpić nie tylko przez jej fizyczne przekazanie obdarowanemu, ale także sposobami wskazanymi w art. 348 zdanie drugie oraz art. 349-351 k.c."

• Uchwała SN z dnia 6 października 1975 r., III CZP 65/75, OSNC 1976, nr 5, poz. 98

"Wręczenie przez darczyńcę obdarowanemu książeczki oszczędnościowej PKO, wystawionej na nazwisko darczyńcy, z upoważnieniem obdarowanego do podjęcia wkładu z tej książeczki w formie przewidzianej przez przepisy bankowe stanowi spełnienie przyrzeczonego świadczenia w rozumieniu art. 890 § 1 k.c.

Zgodnie z art. 180 k.s.h. zbycie udziału, jego części lub ułamkowej części udziału oraz jego zastawienie powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi."

Blog