Jedna z podstawowych zasad prawa cywilnego stanowi, że zawartych umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanta). Zasada powyższa jest jednym z filarów prawa cywilnego, co ma istotne znaczenie przy zabiegach interpretacyjnych w konkretnych sytuacjach. Rozwiązanie modelowe polega zatem na wykonywaniu zawartej umowy zgodnie z jej treścią, i zgodnie z innymi determinantami konsekwencji prawnych umów (art. 56 k.c.), stosownie do wymogów art. 354 k.c.

Rozwiązanie umowy może nastąpić w każdym czasie za zgodną wolą obu stron umowy.

Odstąpienie od umowy ma charakter jednostronny, określany w nauce prawa jako tzw. uprawnienie kształtujące.

Istotą odstąpienia jako uprawnienia kształtującego jest to, iż na skutek działania jednej strony powstają skutki prawne w stosunku do dwóch stron umowy.

W konsekwencji odstąpienie od umowy jako akt jednostronnego działania o dalekosiężnych skutkach winien mieć odpowiednią legitymację.

Uprawnienie do odstąpienia od umowy może wynikać z ustawy albo z umowy. Przy czym nawet jeżeli strona kontraktowa posiada takie uprawnienie wyraźnie jej gwarantowane, nie może ona tego uprawnienia nadużywać. Nadużycie uprawnienia do odstąpienia nie będzie traktowane jako skuteczne wykonanie prawa odstąpienia od umowy (art. 5 k.c.).

Po pierwsze, uprawnienie do odstąpienia od umowy może znajdować w ustawie. Przy czym co do zasady, ujmując rzecz w pewnym uproszczeniu, ustawowe prawo odstąpienia od umowy przysługuje stronie w przypadku negatywnego zachowania drugiej strony kontraktu, albo zaistnienia szczególnej sytuacji, o odpowiedniej doniosłości, za którą żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, względnie niemożności wykonania umowy.

Wskazać również należy, iż przedmiotowa umowa ma charakter umowy wzajemnej (synalagmatycznej), w której świadczenie jednej ze stron spotyka ekonomiczny odpowiednik w postaci świadczenia drugiej strony.

Podstawowe znaczenie ma przepis art. 491 k.c. Zgodnie z przywołaną regulacją, jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Może również bądź bez wyznaczenia terminu dodatkowego, bądź też po jego bezskutecznym upływie żądać wykonania zobowiązania i naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Przy czym jeżeli świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty nie spełnionego świadczenia. Strona ta może odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.

Podstawową przyczyną dla odstąpienia od umowy jest zatem zwłoka drugiej strony.

Przepisy Kodeksu cywilnego wprowadzają także szereg regulacji szczegółowych, niemniej opartych o powyżej wskazaną myśl konstrukcyjną (zob. np. 635 k.c., 636 k.c.).

Szczególna sytuacja dotyczy umów terminowych, w przypadku których wykonanie zobowiązanie ma sens dla strony oczekującej świadczenia jeżeli zostanie spełnione do określonego momentu czasowego.

Zgodnie z art. 492 k.c. Jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.

Z kolei w myśl art. 495 k.c. jeżeli jedno ze świadczeń wzajemnych stało się niemożliwe wskutek okoliczności, za które żadna ze stron odpowiedzialności nie ponosi, strona, która miała to świadczenie spełnić, nie może żądać świadczenia wzajemnego, a w wypadku, gdy je już otrzymała, obowiązana jest do zwrotu według przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Przy czym jeżeli świadczenie jednej ze stron stało się niemożliwe tylko częściowo, strona ta traci prawo do odpowiedniej części świadczenia wzajemnego. Jednakże druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe.

Przepisy regulują również sytuację, w której świadczenie stało się niemożliwe do wykonania na skutek okoliczności, z które ponosi odpowiedzialność strona zobowiązania do spełnienia tego świadczenia. W takim przypadku, druga strona może, według swego wyboru, albo żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania, albo od umowy odstąpić. Przy czym w razie częściowej niemożliwości świadczenia jednej ze stron druga strona może od umowy odstąpić, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez tę stronę cel umowy, wiadomy stronie, której świadczenie stało się częściowo niemożliwe (art. 493 k.c.).

Po drugie, prawo do odstąpienia od umowy może mieć źródło w samym kontrakcie. Stosownie do art. 395 § 1 k.c. można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie.

Z treści powyższego przepisu wynika, iż:

a) prawo do odstąpienia od umowy powinno być zaznaczone w treści kontraktu

b) kontrakt winien wskazywać również termin, w ciągu którego strona może to uprawnienie wykonać

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 23.4.2008r., V ACa 130/08, Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 2008r., nr 3, poz. 24 „Zapisy umowy stron dotyczące umownego prawa odstąpienia od umowy bez oznaczenia terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia od umowy - uznać trzeba za sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem art. 395 §1 k.c. Przepis ten wprowadza bowiem, na wypadek ustalenia umownego prawa do odstąpienia od umowy, wymagania obwarowane sankcją nieważności (art. 58§1 kc), do których to wymagań należy m.in. obowiązek oznaczenia terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia.”

Por. także wyrok Sądu Najwyższego z 8.2.2007r., II PK 159/06, OSNP z 2008r., nr 7-8, poz. 91 i z 24.10.2006r., II PK 126/06, OSNP z 2007r., nr 19-20, s. 277.

Powyższy pogląd, co do zasady, podzielany jest w piśmiennictwie. Brak oznaczenia terminu, w którym można od umowy odstąpić skutkuje brakiem możliwości skorzystania z tak wadliwie zastrzeżonego uprawnienia.

M. Boratyńska, Znaczenie terminów w umowach. Wybrane zagadnienia: umowa przedwstępna i umowne prawo odstąpienia, Nowy Przegląd Notarialny z 2004r., nr 3, s. 7 i n. wskazała co następuje: „Powszechnie uznaje się, że prawo odstąpienia ukształtowane jako bezterminowe jest też i bezskuteczne. Bezterminowość nie tylko pogłębiałaby stan niepewności, ale i nie pozwalałaby jej usunąć, ustawa nie przewiduje bowiem żadnego innego sposobu na wyeliminowanie niepewności. A skoro tak, to jedynym sposobem pozostaje bezwzględny obowiązek podania terminu pod rygorem bezskuteczności całego zastrzeżenia.”

Z kolei według B. Jelonek-Jarco, Umowne prawo odstąpienia od umowy (art. 395 k.c.), Przegląd Sądowy z 2008r., nr 6, s. 69 i n. „dla ważnego zastrzeżenia umownego prawa odstąpienia od umowy konieczne jest określenie terminu, w jakim można odstąpić od umowy. (...) Zastrzeżenie umownego prawa odstąpienia od umowy, w którym strony nie określiły terminu, skutkuje nieważnością zastrzeżenia (art. 58 § 1 i 3 k.c.).

M. Kuźniak, Umowne prawo odstąpienia z powodu istotnego naruszenia umowy, Kwartalnik Prawa Prywatnego z 2004r., nr 2, s. 511 i n., uznał, iż „należy się sprzeciwić interpretacji zmierzającej do utrzymania skuteczności prawnej postanowień umowy, na mocy których jedna lub obie strony mogą, bez zgody swego kontrahenta, rozwiązać umowny stosunek obligacyjny z mocą wsteczną, nie będąc przy tym związanymi terminem na wykonanie prawa do rozwiązania tego stosunku. Klauzule takie, jako zmierzające do obejścia ustawy byłyby bowiem nieważne.”

Autor ten od powyższej zasady czyni jednak pewien wyjątek: „Nieoznaczenie terminu wykonania prawa odstąpienia w klauzuli umownego prawa odstąpienia zastrzeżonego pod warunkiem istotnego naruszenia umowy nie musi skutkować nieważnością tej klauzuli w umowach wzajemnych, do których znajdują zastosowanie przepisy o ustawowym prawie odstąpienia od umowy. Należy uznać, że dopuszczalna jest kwalifikacja tego rodzaju zastrzeżenia umownego jako modyfikacji ustawowego prawa odstąpienia od umowy bez wyznaczania dodatkowego terminu, które unormowano w art. 492 zd. 2 k.c.”

Co więcej, jeżeli umowa winna była być wykonana w określonym terminie należy się opowiedzieć przeciwko możliwości odstąpienia od umowy po terminie jej wykonania, przez stronę, która tej umowy nie wykonała. Uprawnienie takie stałoby w sprzeczności z przepisami o ochronie kontrahenta na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez drugą stronę (art. 353 ¹ k.c.). W przypadku zwłoki w wykonaniu zobowiązania przez drugą stronę, strona na rzecz której zobowiązania nie wykonano zachowuje roszczenie o wykonanie zobowiązania, niezależnie od roszczeń odszkodowawczych.

Blog