I. Uwagi ogólne

Zarząd stanowi organ wykonawczo – zarządzający spółki akcyjnej, który prowadzi jej sprawy i reprezentuje ją na zewnątrz. Konstrukcja spółki akcyjnej przyjęta w Kodeksie spółek handlowych nadaje zarządowi bardzo mocną pozycję.[1] Konsekwencją znacznych kompetencji zarządu spółki akcyjnej jest surowa odpowiedzialność jej członków zarządu.

Odpowiedzialność członków zarządu może iść w dwóch kierunkach. Może to być odpowiedzialność względem samej spółki (tzw. odpowiedzialność wewnętrzna) bądź odpowiedzialność względem osób trzecich (tzw. odpowiedzialność zewnętrzna).

Pamiętać przy tym należy, iż spółka akcyjna jako osoba prawna sama odpowiada za swoje własne zobowiązania. Członkowie zarządu występują w obrocie prawnym jako organ spółki i ich działania i zaniechania są działaniami i zaniechaniami samej spółki, zgodnie z tzw. teorią organów (art. 38 k.c.).[2] Członkowie zarządu spółki akcyjnej odpowiadają zatem wobec osób trzecich w oparciu o szczególną podstawę prawną.

Poniżej dokonujemy przeglądu podstaw odpowiedzialności członków zarządu spółki akcyjnej w stosunku do osób trzecich.

II.1. Odpowiedzialność członków zarządu spółki akcyjnej na zasadach ogólnych

Zgodnie z przepisem art. 490 k.s.h. przepisy art. 479-489 k.s.h. nie naruszają praw akcjonariuszy oraz innych osób do dochodzenia naprawienia szkody na zasadach ogólnych.

Podstawą do dochodzenia roszczeń mogą być ogólne zasady reżimu odpowiedzialności odszkodowawczej ex delicto (art. 415 k.c.). Jednakże z uwagi na rozkład ciężaru dowodowego dochodzenie roszczeń w oparciu o tą podstawę prawną może w praktyce przysparzać szeregu trudności.

W piśmiennictwie wyrażono opinię, iż „obok odpowiedzialności osoby prawnej [w oparciu o art. 416 k.c.] możliwa jest odpowiedzialność osobista osoby działającej w charakterze organu, z zastrzeżeniem – w odniesieniu do osób wchodzących w skład organu osoby prawnej będących jednocześnie pracownikami danej osoby prawnej – ograniczeń wynikających z art. 120 § 1 k.p.” [3]

O odpowiedzialności za szkodę piastuna organu istniejącej obok odpowiedzialności samej osoby prawnej wypowiadali się również inni autorzy.

Podnieść w tym miejscu należy, iż Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30.01.1935r., II C 1707/34[5] uznał, że członek zarządu spółki kapitałowej odpowiada osobiście wobec osób trzecich za szkodę wyrządzoną nieszczęśliwym wypadkiem w związku z zaniechaniem zaopatrzenia w przepisane urządzenia autobusu należącego do przedsiębiorstwa przewozowego spółki. Tym samym również w orzecznictwie sądowym otwierała się droga do dochodzenia roszczeń odszkodowawczych bezpośrednio od samych piastunów organu osoby prawnej.

Nie można wykluczyć odpowiedzialności członków zarządu spółki akcyjnej za tzw. culpa in contrahendo w szczególności w sytuacji gdy członkowie zarządu wiedząc, iż spółka nie będzie w stanie wywiązać się z zobowiązania, zobowiązanie takie zaciąga. Problematyka odpowiedzialności członków zarządu za tzw. culpa in contrahendo znalazła potwierdzenie w orzecznictwie sądów niemieckich.[6]

Na zasadach ogólnych (art. 415 k.c.) członkowie zarządu spółki akcyjnej mogą odpowiadać względem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych za szkodę z tytułu nieregulowania składek na ubezpieczenie społeczne.[7]

I.2. Zasady odpowiedzialności członków zarządu spółki akcyjnej wynikające z Kodeksu spółek handlowych

W piśmiennictwie uważa się, iż odpowiedzialność kontraktowa lub deliktowa ustanowiona w przepisach Kodeksu spółek handlowych, dotyczących spółek kapitałowych (art. 479-490 k.s.h.), może być dochodzona wyłącznie w drodze wytoczenia powództwa przeciwko podmiotom odpowiedzialnym. Pomijając nawet konieczność ustalenia tej odpowiedzialności w postępowaniu rozpoznawczym, wskazać trzeba, że nie ma podstawy prawnej do występowania z wnioskiem o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko odpowiedzialnym podmiotom na podstawie tytułu egzekucyjnego wydanego przeciwko spółce kapitałowej.[8]

Powyższa uwaga natury ogólnej pozwala na dokonanie analizy szczególnych podstaw odpowiedzialności członków zarządu.

Zgodnie z art. 479 k.s.h., jeżeli członkowie zarządu umyślnie lub przez niedbalstwo podali fałszywe dane w oświadczeniu, o którym mowa w art. 320 § 1 pkt 3 i 4 k.s.h. lub w art. 441 § 2 pkt 5 k.s.h., odpowiadają wobec wierzycieli spółki solidarnie ze spółką przez trzy lata od dnia zarejestrowania spółki lub zarejestrowania podwyższenia kapitału zakładowego.

Przepis art. 479 k.s.h. dotyczy następujących oświadczeń:

• oświadczenia wszystkich członków zarządu, że wymagane statutem wpłaty na akcje oraz wkłady niepieniężne zostały dokonane zgodnie z prawem (art. 320 § 1 pkt 3 k.s.h.),

• oświadczenia wszystkich członków zarządu, że wniesienie tych wkładów do spółki jest zapewnione zgodnie z postanowieniami statutu przed upływem terminu określonego w art. 309 § 3, to jest nie później niż przed upływem roku po zarejestrowaniu spółki, w przypadku gdy statut przewiduje pokrycie kapitału zakładowego wkładami niepieniężnymi po dokonaniu rejestracji (art. 320 § 1 pkt 4 k.s.h.)

• oświadczenia wszystkich członków zarządu, że wkłady na akcje zostały wniesione, a w przypadku gdy wniesienie wkładów niepieniężnych ma nastąpić po zarejestrowaniu podwyższenia kapitału, że przejście tych wkładów na spółkę jest zapewnione w terminie określonym w uchwale o podwyższeniu kapitału zakładowego (art. 441 § 2 pkt 5 k.s.h.)

Komentowany przepis wprowadza bardzo surową odpowiedzialność dla członków zarządu. W piśmiennictwie uważa się, iż owa odpowiedzialność ma charakter „karno – porządkowy” i represyjny.[9] Odpowiedzialność ta ma charakter pierwotny, niesubsydiarny (równorzędny), solidarny (między spółką i między członkami zarządu).[10] Dotyczy ona wszelkich zobowiązań spółki.[11] Nie ma przy tym znaczenia czy kontrahent spółki wiedział w chwili zaciągania zobowiązania o fakcie złożenia fałszywego oświadczenia przez członka zarządu. Nie ma znaczenia czy zobowiązania powstało przed czy po złożeniu fałszywego oświadczenia.

Przepis art. 479 k.s.h. można traktować jako jeden z instrumentów ochrony kapitału zakładowego spółki.[12]

Odpowiedzialność z art. 479 k.s.h. nie ma charakteru odszkodowawczego, gdyż szkoda nie jest przesłanką warunkującą jej powstanie.[13] Uznać należy, iż owa odpowiedzialność dotyczy także tych członków zarządu, którzy wbrew obowiązkowi nie podpisali oświadczenia, a zaniechali tego umyślnie lub przez niedbalstwo.

Odpowiedzialność, o której mowa w art. 479 k.s.h. ciąży na członku zarządu bez względu na kwotę kapitału będącą przedmiotem oświadczenia, o którym mowa w tym przepisie prawa. Ewentualna niewspółmierność wysokości zobowiązań do wartości kapitału nie ma znaczenia z punktu widzenia nałożonej tym przepisem odpowiedzialności.[14] Nie ma również znaczenia z punktu widzenia powstania odpowiedzialności czy rozbieżność pomiędzy kapitałem rzeczywiście wniesionym a kapitałem według oświadczenia zarządu jest znaczna czy li tylko drobna.[15] Członek zarządu odpowiada za „fałsz”, nie jest on zatem wolny od odpowiedzialności w granicach, w jakich jego oświadczenie odpowiadało faktycznie wniesionemu wkładowi.[16] W piśmiennictwie sporne było czy ewentualne późniejsze naprawienie zaniedbań uwalnia członków zarządu od odpowiedzialności.[17] Treść przepisu nie daje jednak podstaw do sanowania zachowań zarządców i uwolnienia ich od odpowiedzialności.

Omawiana odpowiedzialność z art. 479 k.s.h. jest niezależna od wypłacalności spółki akcyjnej za jej zobowiązania – wierzyciel może dochodzić odpowiedzialności od członków zarządu nawet z pominięciem spółki.[18]

Odpowiedzialność z art. 479 k.s.h. jest niezależna od rodzaju stosunku jaki łączy członka zarządu ze spółką. W przypadku gdy członek zarządu zatrudniony jest w oparciu o umowę o pracę przepisy Kodeksu pracy o zasadach odpowiedzialności pracownika wobec osób trzecich jako ogólne ulegają wyłączeniu przez normę szczególną – art. 479 k.s.h. [19]

Odpowiedzialność wyrażona w przepisie art. 479 k.s.h. trwa nadal pomimo utraty statusu członka zarządu w spółce (np. wskutek rezygnacji, odwołania, wygaśnięcia mandatu, itp.).

W przypadku gdy działania członka zarządu były umyślne lub wiązały się z niedbalstwem to powstaje odpowiedzialność członków zarządu i gradacja winy we wskazanym powyżej zakresie nie ma żadnego znaczenia z punktu widzenia zakresu odpowiedzialności. [20]

Dalej wyjaśnić należy, iż niezgodność złożonych oświadczeń woli z rzeczywistością polega na tym, iż wkłady nie zostały w ogóle wniesione albo zostały wniesione w mniejszej wysokości.[21]

W piśmiennictwie wyrażono pogląd, iż odpowiedzialność z art. 479 k.s.h. powstaje także w przypadku świadomego zaakceptowania wpłat (aportów) pozornych[22]

Wspomniany w przepisie art. 479 k.s.h. termin trzyletni ma charakter zawity, dla jego zachowania wystarczy wniesienie powództwa przed jego upływem przeciwko odpowiedzialnemu członkowi zarządu.[23]

Kolejnym, szczególnym rodzajem odpowiedzialności członków zarządu spółki akcyjnej, jest odpowiedzialność za tzw. działania dezinformacyjne. W spółce akcyjnej z uwagi na sposób pozyskiwania akcjonariuszy, często z anonimowego kręgu osób, niezbędne jest zapewnienie rzetelnych informacji podawanych na temat kondycji spółki. Temu właśnie celowi służy przepis art. 484 k.s.h. Stanowi on, że kto współdziałał w wydaniu przez spółkę bezpośrednio lub za pośrednictwem osób trzecich akcji, obligacji lub innych tytułów uczestnictwa w zyskach albo podziale majątku, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej szkody, jeżeli zamieścił w ogłoszeniach lub zapisach fałszywe dane lub w inny sposób dane te rozpowszechniał albo, podając dane o stanie majątkowym spółki, zataił okoliczności, które powinny być ujawnione zgodnie z obowiązującymi przepisami (art. 484 k.s.h.).

W piśmiennictwie uważa się, iż powyższy przepis statuuje samoistną podstawę odpowiedzialności.[24] Nie narusza on obowiązku do naprawienia szkody na zasadach ogólnych.

Jeżeli chodzi o podmiotowy zakres odpowiedzialności, to stwierdzić należy, iż ustawodawca przez użycie funktora normotwórczego „kto” bardzo elastycznie zakreśla krąg osób odpowiedzialnych. Wśród podmiotów odpowiedzialnych mogą znaleźć się zatem zarówno członkowie zarządu jak i osoby spoza tego grona.[25]

Odpowiedzialność określona w komentowanym przepisie jest odpowiedzialnością o charakterze odszkodowawczym.

W konsekwencji przy badaniu podstaw odpowiedzialności należy zidentyfikować zdarzenie wywołujące szkodę, szkodę, adekwatny związek przyczynowy między wymienionymi wcześniej faktami prawnymi.

W literaturze zarysowała się rozbieżność poglądów co do tego czy jest to odpowiedzialność na zasadzie winy.

Należy jednak bronić poglądu, iż owa odpowiedzialność opiera się o zasadę winy.[26] Wina w ujęciu cywilistycznym mieści w sobie element subiektywny (podmiotową wadliwość postępowania) jak i element obiektywny.

II.3. Odpowiedzialność za niezłożenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości spółki akcyjnej

Zgodnie z art. 21 ust. 1 i 2 pr. upadł. i napraw. każdy kto ma prawo aby reprezentować spółkę akcyjną sam lub łącznie z innymi osobami (a zatem przede wszystkim członek zarządu tej spółki) jest obowiązany, nie później niż w terminie dwóch tygodni od dnia, w którym wystąpiła podstawa do ogłoszenia upadłości, zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości.

Osoby te ponoszą odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wskutek niezłożenia wniosku w ustawowo zakreślonym terminie (art. 21 ust. 3 pr. upadł. i napraw.).

Konstrukcja powyższa została zaczerpnięta z dotychczasowych rozwiązań prawnych, a zatem nie będzie błędem wskazanie na dorobek judykatury wypracowany na tle poprzednio obowiązującego stanu prawnego.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 9 września 1938r., I C 213/38[27] uznał, iż wierzyciel, domagający się wynagrodzenia szkody, wyrządzonej mu przez niewykonanie obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości, musi wykazać, że przez zaniechanie zgłoszenia tego wniosku zmniejszył się majątek masy upadłości i wskutek tego wierzyciele przy podziale funduszów masy bądź nic nie otrzymali, bądź otrzymali mniej, niżby na nich przypadło, gdyby wniosek był zgłoszony w czasie właściwym, i że od dłużnika nic nie można uzyskać.

Z kolei Sąd Apelacyjny w Katowicach w wyroku z 2 kwietnia 1996r., I ACr 128/96[28] wyraził zapatrywanie, iż odszkodowania można dochodzić także wówczas, kiedy postępowanie upadłościowe nie było wdrożone. Nie wpływa to jednak na zakres kognicji sądu oraz ciężar dowodu spoczywający na wierzycielu. W celu utrzymania się ze zgłoszonym roszczeniem musi on wykazać, że na skutek zaniechania wypełnienia obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości zmniejszył się majątek spółki w stopniu zezwalającym na mniejszy zakres zaspokojenia albo uniemożliwiającym uzyskanie jakiejkolwiek części wierzytelności.

II.4. Odpowiedzialność za szkodę wynikłą z nieujawnienia danych w rejestrze sądowym

Zgodnie z art. 18 ust. 1 u. o KRS Podmiot wpisany do rejestru ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną zgłoszeniem do rejestru nieprawdziwych danych, jeżeli podlegały obowiązkowi wpisu na jego wniosek, a także niezgłoszeniem danych podlegających obowiązkowi wpisu do rejestru w ustawowym terminie, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.

W myśl wskazanego powyżej przepisu odpowiedzialność za nieprawidłowości w rejestrze ponosi sama spółka akcyjna. Ponieważ jednak do zgłaszania zmian w rejestrze upoważnieni i obowiązani są członkowie zarządu, nie można wykluczyć ich odpowiedzialności solidarnej ze spółką na zasadach ogólnych.

II.5. Odpowiedzialność za delikty nieuczciwej konkurencji

Członek zarządu spółki akcyjnej może odpowiadać za delikt nieuczciwej konkurencji. W praktyce może to dotyczyć nienazwanych deliktów nieuczciwej konkurencji zakazanych w oparciu o klauzulę generalną z art. 3 u.z.n.k. jak i deliktów nazwanych, których znamiona określają przepisy szczególne o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

Zgodnie z art. 14 ust. 1 u.z.n.k. czynem nieuczciwej konkurencji jest rozpowszechnianie nieprawdziwych lub wprowadzających w błąd wiadomości o swoim lub innym przedsiębiorcy albo przedsiębiorstwie, w celu przysporzenia korzyści lub wyrządzenia szkody.[29] Podmiotem tego deliktu może być m.in. członek zarządu spółki akcyjnej.

Z kolei w myśl art. 11 ust. 1 u.z.n.k. czynem nieuczciwej konkurencji jest przekazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagraża lub narusza interes przedsiębiorcy. Dotyczy to również do osoby, która świadczyła pracę na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego - przez okres trzech lat od jego ustania, chyba że umowa stanowi inaczej albo ustał stan tajemnicy (art. 11 ust. 2 u.z.n.k.).

II.6. Odpowiedzialność za zobowiązanie wekslowe (czekowe) w przypadku wadliwego podpisania weksla (czeku)

W myśl art. 8 pr. weksl. kto podpisał weksel jako przedstawiciel innej osoby, nie będąc umocowanym do działania w jej imieniu, odpowiada sam wekslowo, a jeżeli zapłacił, ma takie same prawa, jakieby miała osoba, której jest rzekomo przedstawicielem. Zasady te stosuje się również do przedstawiciela, który przekroczył granice swego umocowania.

Według stanowiska Sądu Najwyższego w wyroku z 3 kwietnia 2003r., V CKN 76/01[30], przepis art. 8 prawa wekslowego może mieć zastosowanie także wobec osób występujących w charakterze organu osoby prawnej, które złożyły swoje podpisy na wekslu w celu zaciągnięcia przez tę osobę prawną poręczenia wekslowego.

Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 23 lutego 2003r., Rw 2633/31[31] stwierdził, iż członek zarządu spółdzielni, mający upoważnienie jedynie do kolektywnego podpisywania spółdzielni wraz z innymi członkami zarządu, odpowiada osobiście wekslowo, jeżeli sam podpisał weksel imieniem spółdzielni.

Z kolei w wyroku z 4 grudnia 1998r., III CKN 60/98[32] został wyrażony pogląd, iż według art. 8 Prawa wekslowego, rzekomy przedstawiciel - tj. ten, kto złożył podpis na wekslu w cudzym imieniu lub jako organ osoby prawnej, nie mając do tego umocowania - sam odpowiada wekslowo, zgodnie z treścią złożonego oświadczenia woli, chyba że jego kontrahent wiedział o braku umocowania

Jednocześnie Sąd Najwyższy kategorycznie stwierdził, iż podpisujący weksel nie odpowiada sam wekslowo, jeżeli z podpisu na wekslu jest widoczne, że zamieścił go jako zastępca innej osoby.[33]

Dodać wreszcie należy, iż Prawo czekowe przewiduje analogiczną regulację jak art. 8 pr. weksl. (art. 11 pr. czek.).

Blog