Niedopuszczalne jest wyposażenie pożyczkobiorcy w produkt, który jest niedopasowany do potrzeb pożyczkobiorcy i może stać się bezpośrednią przyczyną niewypłacalności pożyczkobiorcy wobec pożyczkodawcy.

Zwrócić należy uwagę na dyrektywę 2004/39/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 kwietnia 2004 r. w sprawie rynków instrumentów finansowych zmieniającą dyrektywę Rady 85/611/EWG i 93/6/ EWG i dyrektywę 2000/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającą dyrektywę Rady 93/22/EWG[1] zmienioną przez Dyrektywę 2006/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 kwietnia 2006 r.[2] i Dyrektywę 2007/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 września 2007 r.[3], a w szczególności na treść art. 19 tej Dyrektywy.[4] Stosownie do art. 19 ust. 1 Dyrektywy Państwa Członkowskie winny wymagać, aby przy świadczeniu na rzecz klientów usług inwestycyjnych i/lub, w miarę potrzeb, usług dodatkowych, „przedsiębiorstwo inwestycyjne działało uczciwie, sprawiedliwie i profesjonalnie, zgodnie z najlepiej pojętymi interesami klientów”. Dyrektywa kładzie zatem nacisk na ochronę interesów klientów banków. Oprócz wspomnianej reguły ogólnej Dyrektywa uszczegóławia obowiązki „przedsiębiorstw inwestycyjnych”. Po pierwsze, wszelkie informacje, w tym publikacje handlowe, kierowane przez przedsiębiorstwo inwestycyjne do klientów lub potencjalnych klientów powinny być rzetelne, niebudzące wątpliwości i niewprowadzające w błąd. Publikacje handlowe należy w sposób niebudzący wątpliwości oznaczyć, jako publikacje handlowe (art. 19 ust. 2 Dyrektywy). Po drugie, klientom lub potencjalnym klientom należy dostarczyć kompleksowych informacji dotyczących przedsiębiorstwa inwestycyjnego oraz usług przez nie świadczonych, instrumentów finansowych oraz proponowanych strategii inwestycyjnych. Co ważne, powinny one obejmować stosowne wytyczne oraz ostrzeżenia o ryzyku związanym z inwestycjami w takie instrumenty lub odnoszącym się do poszczególnych strategii inwestycyjnych, podmiotów realizujących zlecenia, oraz kosztów i opłat, w taki sposób, aby klienci lub potencjalni klienci mogli zrozumieć charakter oraz ryzyko związane z usługą inwestycyjną oraz określonym rodzajem oferowanego instrumentu finansowego, a co za tym idzie, mogli podjąć świadome decyzje inwestycyjne. Dyrektywa nakłada zatem obowiązek zrozumiałego przedstawienia ryzyka. Informacje te należy przekazywać w ujednoliconym formacie (art. 19 ust. 3 Dyrektywy). W konsekwencji to do banku winna należeć troska aby decyzja inwestycyjna klienta była świadoma. Obowiązki doradcze banku w stosunku do klienta nie zostały ograniczone do konsumentów. Nie ma zatem znaczenia czy klient jest konsumentem czy przedsiębiorcą. Po trzecie, co więcej, przedsiębiorstwa inwestycyjne winny zwrócić się do klienta lub potencjalnego klienta z prośbą o przekazanie informacji dotyczących jego wiedzy i doświadczenia w dziedzinie inwestycji, odpowiedniej do określonego rodzaju oferowanego lub wymaganego produktu lub usługi, tak aby przedsiębiorstwo inwestycyjne mogło dokonać oceny, czy przewidziana usługa inwestycyjna lub produkt są odpowiednie dla klienta. W przypadku gdy w oparciu o informacje otrzymane na podstawie poprzedzającego ustępu przedsiębiorstwo inwestycyjne uważa, że produkt lub usługa nie są odpowiednie dla klienta lub potencjalnego klienta, przedsiębiorstwo inwestycyjne ostrzega o powyższym klienta lub potencjalnego klienta. Ostrzeżenie to należy przekazywać w ujednoliconym formacie. W przypadkach gdy klient lub potencjalny klient podejmuje decyzje o nieprzekazywaniu informacji określonych na podstawie akapitu pierwszego lub jeżeli przedstawia niewystarczające informacje dotyczące jego wiedzy i doświadczenia, przedsiębiorstwo inwestycyjne ostrzega klienta lub potencjalnego klienta, że taka decyzja uniemożliwia przedsiębiorstwu ustalenie, czy przewidziana usługa lub produkt są dla niego odpowiednie. Ostrzeżenie to należy przekazywać w ujednoliconym formacie (art. 19 ust. 5 Dyrektywy).

Stosownie do art. 58 § 1 k.c. czynność prawna sprzeczna z ustawą albo mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Innymi słowy nieważna czynność prawna nie wywołuje skutków zamierzonych przez strony.[5] Z kolei zgodnie z art. 58 § 2 k.c. nieważna jest czynność prawna sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Przy czym jeżeli nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność nie zostałaby dokonana (art. 58 § 3 k.c.).

Nieważność, o której mowa w art. 58 k.c., jest nieważnością bezwzględną, co oznacza, iż czynność prawna nie wywołała i nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych objętych wolą stron. Nieważność powstaje z mocy samego prawa i datuje się od samego początku, tzn. od chwili dokonania nieważnej czynności.[6] Nieważność ma charakter definitywny (tzn. czynność nie staje się ważna na wypadek odpadnięcia przyczyny nieważności) a także skuteczny erga omnes (tzn. na nieważność może powołać się każda zainteresowana osoba), wreszcie nieważność czynności prawnej sąd uwzględnia z urzędu.[7]

Oznacza to, iż ewentualne orzeczenie sądowe nie będzie miało charakteru konstytutywnego ale deklaratoryjny. Podjęcie przez jedną ze stron działań w oparciu o nieważną czynność prawną (np. przystąpienie do windykacji, wypowiedzenie innej umowy kredytu) podlega ocenie jako nadużycie prawa (art. 5 k.c.) i rodzi roszczenia odszkodowawcze.[8]

W literaturze prezentowany jest pogląd, iż przez czynność prawną sprzeczną z ustawą rozumie się czynność prawną sprzeczną z bezwzględnie obowiązującymi a także semiimeratywnymi normami prawnymi rangi ustawy.[9] Można wszakże wskazać na dalej idące zapatrywania. Według innego stanowiska „sprzeciwiania się ustawie” odnosi się do wszelkich źródeł porządku prawnego w Polsce, w tym także do aktów prawa miejscowego i aktów prawa europejskiego.[10]

Z kolei Sąd Najwyższy[11] wyjaśnił, iż „>Sprzeciwianie się ustawie< (art. 58 par. 1 k.c.) należy odnosić nie tylko do literalnie odczytywanych przepisów Kodeksu cywilnego, lecz także do zasad ogólnych, które leżą u podstaw systemu prawnego oraz norm prawnych, które można wywieść z ustawy.” Sąd Najwyższy w bardzo szeroko zakreśla pojęcie ustawy w rozumieniu art. 58 k.c., co ma niebagatelne znaczenie dla omawianego tu zagadnienia. W tym kontekście zauważyć należy, iż jedną z podwalin systemu prawa prywatnego jest tzw. zasada pewności (zaufania) i bezpieczeństwa obrotu.[12] Zasada bezpieczeństwa obrotu nie jest wyrażona przez żadną konkretną normę prawną. Przez wspomnianą zasadę rozumie się m.in. „pewność co do własnej sytuacji prawnej i związaną z tym możliwość racjonalnego układania i prowadzenia własnych spraw, stabilność ukształtowanych stosunków prawnych.” Wskazane wartości nie mają jednak waloru absolutnego.[13] Z zasady tej można wyciągnąć postulat dla braku ochrony prawnej takich stosunków prawnych, które – najczęściej przy limitowanych zyskach strony – niosą ze sobą nieograniczone ryzyko, mogące, w konkretnym przypadku, zagrozić egzystencji gospodarczej strony kontraktu.

Naruszenie zasady bezpieczeństwa obrotu prawnego przy dokonywaniu czynności prawnej rodzi nieważność takiej czynności z uwagi na obrazę prawa (art. 58 § 1 k.c). Instytucja finansowa nie może wprowadzać pożyczkobiorcy w oczywistą pułapkę.

W tym kontekście należy również wskazać na obowiązek zachowania przez bank należytej staranności profesjonalisty (art. 355 § 2 k.c.).[14] Przy czym jeżeli drugą stroną kontraktu (w analizowanym przypadku – umowy pożyczki z ratą balonową) jest przedsiębiorca, staranność profesjonalisty podlega miarkowaniu. Zgodnie z art. 355 k.c. „należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego charakteru tej działalności”. Umowy pożyczki z ratą balonową są powiązane z działalnością banku jako „organizatora” stosunku prawnego. Tym samym nie można mieć jednakiej miary staranności profesjonalisty dla banku i dla klienta banku.

„Zasady współżycia społecznego” stanowią kodeksową klauzulę generalną (anachroniczna semantyka nie odbiera tej klauzuli doniosłości prawnej). Odsyła ona do ocen moralnych, które odtwarzane są na podstawie funkcjonujących norm moralnych.[15] W piśmiennictwie P. Machnikowski trafnie podnosi, a jest to kwintesencja zagadnienia, iż do funkcji zasad współżycia społecznego należy „zapobieżenie sytuacji, w której z treści przepisów prawa lub postanowień umowy można by wyprowadzić nakaz postępowania zakazanego innymi normami społecznymi (…) lub też prawo chroniłoby osobę postępującą w sposób zakazany innymi normami społecznymi.”[16] W pewnym uproszczeniu należałoby podnieść, iż norma moralna jest normą postępowania, która nakazuje podejmować postępowanie, które podlega ocenie moralnie pozytywnej, a powstrzymywać się od postępowania moralnie negatywnego.[17] W przypadku sporu ocena co należy rozumieć przez pojęcie „zasad współżycia społecznego” należy do sądu rozpoznającego sprawę.

Według Sądu Najwyższego[18] „przy ocenie zgodności czynności prawnej z zasadami współżycia społecznego nie można odrywać treści tej czynności od przyczyn, które do niej doprowadziły. Dla ustalenia sprzeczności czynności prawnej należy stwierdzić sprzeczność z konkretnymi zasadami współżycia społecznego”. W konsekwencji, w danym przypadku zasady współżycia społecznego ulegają zatem konkretyzacji.

W innym judykacie Sąd Najwyższy[19] wskazał, iż „odwołanie się do zasad współżycia społecznego zarówno w art. 353¹ k.c. jak i w art. 58 k.c. ma charakter uniwersalny. Ograniczenia wynikające z tych przepisów odnoszą się także do obrotu profesjonalnego.” Zasad współżycia społecznego nie wyłącza zatem okoliczność, iż strony umowy opcji są przedsiębiorcami.

W konsekwencji zachowanie stron czynności prawnej (umowy) podlega pewnym skutkom prawa nie tylko z uwagi na normy prawne ale także z uwagi na normy moralne, które jako postać zasad współżycia społecznego mają doniosłość prawną w stosunkach cywilnoprawnych. Wniosek powyższy ma niebywale istotne znaczenie dla dalszych rozważań.

Nieważność czynności prawnej w rozumieniu art. 58 k.c. nie jest powiązania li tylko z zarzutami co do samej treścią czynności prawnej. W konsekwencji także inne zaszłości związane z czynnością prawną mogą skutkować jej nieważnością.

W piśmiennictwie trafnie przyjęto, że „ocena zachowania podmiotów w fazie poprzedzającej dokonanie czynności może być przesłanką uznania czynności za bezwzględnie nieważną z powodu sprzeczności z ustawą lub zasadami współżycia społecznego.”[20] Podobne stanowisko prawne przyjęte zostało w orzecznictwie. Sąd Najwyższy wyraźnie zaznaczył, iż „artykuł 58 k.c. dotyczy sytuacji, gdy czynność prawna już w chwili rodzenia się jest sprzeczna z ustawą i zasadami współżycia społecznego lub ma na celu obejście ustawy.”[21] Z kolei Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 25 lutego 2004r.[22] przyjął, iż „o ocenie czynności prawnej na gruncie art. 58 § 2 k.c. rozstrzyga nie tylko jej treść, ale także zamierzony przez jej strony cel i przewidywane przez jej strony skutki czynności w sferze prawnej osoby trzeciej. Treść czynności prawnej może być na gruncie zasad współżycia społecznego> neutralna<, ale ze względu na towarzyszące jej dokonaniu okoliczności, w szczególności motywy działania jej stron i ich świadomość negatywnych skutków czynności w sferze prawnej osoby trzeciej można zasadnie uznać czynność prawną za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego.” Poglądy te nie są odosobnione. I tak dla przykładu można dalej wskazać, iż Sąd Najwyższy zmowę uczestników licytacji uznał za podstawę do uznania czynności prawnej za nieważna.[23] Za nieważną uznano umowę sprzedaży nieruchomości przez gminę z naruszeniem zasady jawności.[24] Podobny skutek prawny ma umowa zawarta z naruszeniem trybu udzielania zamówienia publicznego.[25] W innym judykacie za bezwzględnie nieważną uznano umowę o zarządzanie nieruchomością zawartą przez osobę nieposiadającą licencji zawodowej zarządcy nieruchomości.[26] Podobnie za czynność prawną nieważną uznał Sąd Apelacyjny w Katowicach umowę pożyczki zawartą jako czynność bankowa dokonana bez odpowiedniego zezwolenia.[27] Nie budzi wątpliwości judykatury nieważność umowy z uwagi na wadliwą reprezentację.[28] Orzecznictwo dopuszcza również skutek bezwzględnej nieważności umowy z uwagi na jej cel.[29] Co więcej, za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego uznano obciążenie ubezpieczającego konsekwencjami niejasnych ogólnych warunków umów przygotowanych przez zakład ubezpieczeń.[30]

Powyższe wywody prowadzą do następującego wniosku. Postępowanie banku przy zawarciu umowy pożyczki z ratą balonową może rodzić bezwzględną nieważność umowy.

Można wskazać na kilka podstaw szeroko rozumianego obowiązku informacyjnego banku. Wymienić tu należy w szczególności: 1/ zasadę bezpieczeństwa obrotu prawnego, 2/obowiązek postępowania przez bank według podwyższonych kryteriów staranności (art. 355 § 2 k.c.), 3/ zasady współżycia społecznego, których naruszenie na samym etapie zawierania umowy, może rodzić jej bezwzględną nieważność.

Bank powinien zatem poinformować klienta o wszelkich ryzykach związanych z oferowanym przez siebie produktem finansowym. Nie powinno być w takim przypadku konfliktu interesów pomiędzy wskaźnikami sprzedaży produktu bankowego a przekazaniem rzetelnej informacji przez bank. Ponadto – mając na uwadze zasady bezpieczeństwa obrotu - bank nie powinien kierować oferty zawarcia umowy pożyczki z ratą balonową dla którego skomplikowany produkt finansowy nie jest odpowiedni z uwagi na jego rozeznanie, rozmiar czy rodzaj prowadzonej działalności.

Natura umowy pożyczki z ratą balonową ma złożony charakter i wiąże się z istotnym ryzykiem dla jej stron. Już sam fakt złożonej natury takiej umowy wymaga szczegółowego przedstawienia przez bank wszelkich ryzyk związanych z transakcją. W orzecznictwie i piśmiennictwie nie kwestionuje się wymogu lojalności stron na etapie zawierania umowy, a bank winien działać z podwyższoną starannością profesjonalisty (art. 355 k.c.). Co więcej, wiele norm prawnych nakłada na strony transakcji obowiązek udzielenia wyjaśnień co do natury przedmiotu transakcji (zob. np. 546 k.c.). Pogląd ten znajduje pełne oparcie w treści art. 56 k.c., który stanowi, iż czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów.[31]

Podsumowując powyższe stwierdzenia wypada zaznaczyć, iż w stosunku do skomplikowanego stosunku prawnego, to norma moralna nakazuje rzetelne poinformowanie kontrahenta o wszelkich ryzykach związanych z umową obciążoną dużym ryzykiem i skomplikowanym w swej konstrukcji. Można uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego zawieranie umowy ze stroną, której nie przedstawiono wszelkich ryzyk z umową związanych albo która nie zdaje sobie w pełni sprawy z istniejącego ryzyka.

Powyższe wywody prowokują do skrótowego wskazania na zagadnienie ewentualnej nieważności czynności prawnej z uwagi na treść umowy pożyczki z ratą balonową. W literaturze przedmiotu M. Safjan prezentuje pogląd, iż naruszenie treści art. 353¹ k.c.[32] jest naruszeniem prawa w rozumieniu art. 58 § 1 k.c.[33] Podobne stanowisko zajął P. Machnikowski.[34] Ten ostatni Autor wyszedł z założenia, iż przepis art. 353¹ k.c. jest normą kompetencyjną. W konsekwencji każda czynność dokonana poza zakresem kompetencji wskazanej w ustawie (czyli w art. 353¹ k.c.) jest czynnością prawną sprzeczną z ustawą, nawet jeżeli przekroczenie kompetencji będzie polegało na ułożeniu stosunku prawnego w sposób sprzeczny z ustawą albo z właściwością stosunku prawnego. Powtórzmy zatem, iż ułożenie umowy której treść albo cel jest sprzeczny z prawem, zasadami współżycia społecznego albo z właściwością stosunku zobowiązaniowego, rodzi nieważność z mocy art. 58 § 1 k.c., a zatem nieważność z uwagi na sprzeczność umowy z prawem.

Powstaje pytanie o ocenę prawną umowy pożyczki z ratą balonową, która jest oczywiście nieodpowiednia dla klienta banku.

Sąd Najwyższy[35] w jednym ze swoich orzeczeń wyraził następujący pogląd. „Dopuszczalne jest zawarcie umowy gwarancji obejmującej inne ryzyko niż niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, granice tego ryzyka powinny być jednak sprecyzowane w umowie.” W duchu przywołanego judykatu pozostaje zatem stwierdzenie, iż umowy z „otwartym” i „niczym nie ograniczonym” ryzykiem można kwalifikować za zawarte poza zakresem normy kompetencyjnej z art. 353¹ k.c. Ponadto w orzecznictwie za sprzeczną z właściwością zobowiązania uznaje się taką umowę, która rodzi ryzyko nie objęte wolą strony.[36]

Można zatem postawić ogólną tezę, iż sprzeczne z naturą stosunku zobowiązaniowego są umowy, które godzą w ogólne zasady bezpieczeństwa obrotu chronionego przez obowiązującą regulację prawną, poprzez fakt, iż nie limitują one ryzyka jednej ze stron.

Sąd Najwyższy[37] uznał, iż „obiektywnie niekorzystna dla jednej strony treść umowy zasługiwać będzie na negatywną ocenę moralną, a w konsekwencji prowadzić do uznania umowy za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego w sytuacji, gdy do takiego ukształtowania stosunków umownych, który jest dla niej w sposób widoczny krzywdzący, doszło przy świadomym lub tylko spowodowanym niedbalstwem, wykorzystaniu przez drugą stronę swojej silniejszej pozycji. Umowa zawarta przez stronę działającą pod presją faktycznej przewagi kontrahenta nie może być, bowiem uznana za wyraz w pełni swobodnej i rozważnie podjętej przez nią decyzji.”

Z kazuistyki warto przytoczyć jeszcze wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2004 r.[38] Sąd Najwyższy uznał, iż „postanowienie umowy, które ogranicza wolność działalności gospodarczej jednej ze stron, narusza zasady współżycia społecznego i jest nieważne (art. 58 § 2 k.c.).” Sąd orzekał o zapisie w umowie, który stanowił o anulowaniu przez jedną ze stron udzielonych rabatów, na wypadek nieterminowych płatności. Umowy z otwartym ryzykiem gospodarczym można uznać za „ograniczające wolność działalności gospodarczej” w szczególności jeżeli ich skutki mogą zagrażać egzystencji gospodarczej jednej ze stron.

W dniu 17 stycznia 2018r. Sąd Apelacyjny w Białymstoku w sprawie I ACa 674/17 wydał wyrok, w którym potwierdził nieważność umowy o tzw. kredyt denominowany. Zdaniem Sądu umowa, w której wskazano jako kwotę kredytu Sumę CHF, przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że wypłata kredytu będzie możliwa wyłącznie w walucie polskiej nie spełnia elementarnych wymogów umowy kredytu. W takiej sytuacji bank nie zobowiązał się do oddania do dyspozycji kwoty środków pieniężnych w CHF, a umowa nie określa kwoty kredytu. Sprawa dotyczyła umowy zawartej w 2004r. z ówczesnym Bankiem BPH S.A, którego portfel kredytowy przejął później Bank Polska Kasa Opieki S.A. Umowa ta nie różniła się w swojej konstrukcji od większości umów o kredyty denominowane. Jako kwotę kredytu wskazywała sumę CHF, przy jednoczesnym zastrzeżeniu możliwości jej wypłaty i spłaty wyłącznie w walucie polskiej. Sąd Apelacyjny w zasadzie powtórzył za Sądem Okręgowym przyczynę nieważności umowy. Zdaniem Sądu suma CHF wskazana jako kwota kredytu, ze względu na brak możliwości jej wypłaty, taką kwotą kredytu nie jest. Sąd podniósł, że w takiej sytuacji środkami pieniężnymi oddanymi do dyspozycji są złotówki, a nie franki szwajcarskie. Sąd słusznie przy tym uznał, że – zważywszy, iż suma takich złotówek miała być uzależniona od kursu CHF z dnia wypłaty „kredytu” ustalanego przez sam bank bez określenia w umowie jasnych kryteriów ustalania owego kursu – „w dniu zawierania umowy kwota kredytu była nieokreślona jednoznacznie, co uzasadnia stwierdzenie, że w umowie nie wskazano kwoty kredytu w złotych polskich”. Sąd jednocześnie zwrócił niezwykle trafną uwagę, że można by było zawierać umowy kredytu, w których kwota kredytu byłaby określona w walucie CHF, a zapisy umowy przewidywałyby wypłatę owego kredytu w złotych. Ale pod jednym istotnym warunkiem: wypłata kredytu w PLN winna być opcją, a nie jedynym scenariuszem. Kredytobiorca winien mieć zapewnioną możliwość wypłaty kredytu również w walucie CHF.