W odniesieniu do płaszczyzny cywilnoprawnej wskazać należy, że przepis art. 353 § 1 k.c. stanowi, że „zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić.” Przytoczony przepis wskazuje na dwie istotne cechy zobowiązania. Po pierwsze, obowiązek określonego zachowania się po stronie dłużnika. Po drugie, uprawnienie do tego zachowania po stronie wierzyciela. W strukturze zobowiązania można zaobserwować pewne istotne sprzężenie: wierzytelność jest korelatem długu.[1] Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, w ramach którego można wyróżnić trzy podstawowe elementy. Po pierwsze, podmioty stosunku prawnego, t.j. wierzyciela jako podmiot „uprawniony” i dłużnika jako podmiot „obowiązany”. Po drugie, przedmiot stosunku prawnego, t.j. świadczenie, czyli określone zachowanie dłużnika, którego spełnienia może domagać się wierzyciel („zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela”); zgodnie z art. 353 § 2 k.c. świadczenie może polegać na działaniu albo zaniechaniu. Po trzecie, treść stosunku prawnego, t.j. uprawnienia wierzyciela i skorelowane z nimi obowiązki dłużnika.[2]

Stosunki cywilnoprawne mogą być proste albo złożone. W przypadku stosunków prostych wierzytelność przysługuje tylko jednej ze stron tego stosunku. Natomiast w przypadku stosunków złożonych wierzytelność przysługuje każdej ze stron stosunku cywilnoprawnego.[3] W obrocie gospodarczym najczęściej występują złożone stosunki cywilnoprawne. W płaszczyźnie prawa upadłościowego ma znaczenie, jak to zostanie dalej wykazane, czy zobowiązania ze złożonych stosunków cywilnoprawnych zostały wykonane na dzień ogłoszenia upadłości.

Zobowiązanie obserwowane ze stanowiska wierzyciela jest nazywane „wierzytelnością”, natomiast zobowiązanie ze stanowiska dłużnika nazywane jest „długiem”.[4] W literaturze przedmiotu Z. Radwański i A. Olejniczak przedmiotowe zagadnienie ujmują w sposób następujący: „wierzytelność” to ogół uprawnień wierzyciela, a „dług” to zespół obowiązków dłużnika.[5] Wierzytelność jest zatem „swoistym prawem podmiotowym, które w stosunku zobowiązaniowym przysługuje wierzycielowi”.[6]

Z pojęciem „długu” wiąże się pojęcie „odpowiedzialności cywilnej”. Ujmując zagadnienie „odpowiedzialności cywilnej” w węższym znaczeniu należy dojść do wniosku, że jej korelatem jest uprawnienie do zastosowania przymusu celem zaspokojenia wierzyciela. O ile dług polega na powinności spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, o tyle odpowiedzialność to dopuszczalność stosowania przymusu (sankcji).[7] Przykładem istnienia długu bez odpowiedzialności jest tzw. zobowiązanie niezupełne.[8] Generalnie rzecz ujmując odpowiedzialność może być osobista odnosząca się do całego majątku dłużnika, teraźniejszego i przyszłego[9]. Dalej należy wskazać na ograniczoną odpowiedzialność osobistą, która polega na odpowiedzialności określoną częścią majątku (cum viribus patrimonii) albo do maksymalnej wartości (pro viribus patrimonii).[10]

Od odpowiedzialności osobistej, pełnej albo ograniczonej, odróżnić należy odpowiedzialność rzeczową. Polega ona na tym, że wierzyciel może dochodzić zaspokojenia swojej wierzytelności „z wartości jaką stanowi indywidualnie oznaczona rzecz”. Jest to odpowiedzialność każdoczesnego właściciela rzeczy, którym nie musi być dłużnik osobisty. Ergo odnośne uprawnienie wierzyciela ma zatem charakter względny.[11] Odpowiedzialność rzeczowa wiąże się z istotną doniosłością na gruncie prawa upadłościowego z uwagi na instrument tzw. prawa odrębności.[12] Przepisy prawa upadłościowego i naprawczego rozróżniają sytuacje związane z odpowiedzialnością osobistą i odpowiedzialnością rzeczową. Wskazać w tym miejscu należy np. na treść art. 236 ust. 3 p.u.n.

Niezależnie od wielości, niejednorodności, zmienności praw i obowiązków składających się na stosunek zobowiązaniowy, w nauce prawa cywilnego obecny jest postulat, aby stosunek zobowiązaniowy rozpatrywać jako jedną całość.[13] Co ważne, wierzytelność jest prawem podmiotowym względnym, albowiem kieruje się ona przeciwko indywidualnie określonej osobie i tylko przez tą indywidualnie oznaczoną osobę owa wierzytelność może zostać naruszona.[14] Z wierzytelnością wiąże się pojęcie „roszczenia” rozumianego jako uprawnienie skonkretyzowane pod względem podmiotowym jak i przedmiotowym. W piśmiennictwie Z. Radwański i A. Olejniczak podnoszą, że „ostatecznie każda wierzytelność prowadzi do powstania roszczenia najpóźniej w chwili wykonania świadczenia – i w tym zakresie stanowi immanentny element wierzytelności.”[15]

Dodać wreszcie należy, że prawo podmiotowe wierzyciela może obejmować także tzw. uprawnienie kształtujące, czyli innymi słowy możność zniesienia lub zakończenia albo zmiany stosunku zobowiązaniowego w drodze jednostronnej czynności prawnej.[16] Pojęcie to jest o tyle istotne, że z punktu widzenia przedmiotu niniejszego opracowania będzie eksploatowane przy zagadnieniu wykładni art. 83 p.u.n.

Zobowiązanie powstaje w następstwie ziszczenia się różnych zdarzeń prawnych. W pierwszym rzędzie wymienić należy czynności prawne a wśród nich, akty o najbardziej doniosłym znaczeniu, a zatem umowy. Dalej wymienić należy akty administracyjne, konstytutywne orzeczenia sądów, delikty (czyny niedozwolone), bezpodstawne wzbogacenie, itp.[17] Dalej podnieść należy, iż w tym miejscu przez zobowiązanie rozumiany będzie przede wszystkim dług. Niemniej upadłość wywołuje także pewne skutki w stosunku do wierzytelności podmiotu, którego upadłość została ogłoszona.

Blog