Moratorium 

Kluczowe znaczenie w konstrukcji przyspieszonego postępowania układowego ma art. 252 ust. 1 p.r. gdyż wprowadza on materialnoprawne moratorium na spłatę długów układowych lege non distinguente prywatnoprawnych jak i publicznoprawnych. Zgodnie z art. 252 ust. 1 p.r. od dnia otwarcia przyspieszonego postępowania układowego (tzn. od godziny 0:00 tegoż dnia) do dnia jego zakończenia albo uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu przyspieszonego postępowania układowego, spełnianie przez dłużnika albo zarządcę świadczeń pieniężnych wynikających z wierzytelności, które z mocy prawa są objęte układem, jest niedopuszczalne. Jest to z jednej strony przywilej dłużnika, a z drugiej jego obowiązek. Spełnianie takich świadczeń pieniężnych może być podstawą odebrania dłużnikowi zarządu.

Wpisując treść art. 252 ust. 1 p.r. w treść art. 353 k.c. należy wyciągnąć wniosek, że wierzyciel nie może zatem, w sposób przejściowy, żądać spełnienia świadczenia od dłużnika, a dłużnik nie może, w sposób przejściowy, tego świadczenia spełnić.

Jeżeli natomiast dana wierzytelność osobista nie podlega rygorom układu to dłużnik, co do zasady odpowiada za nią całym swoim majątkiem, zarówno stanowiącym masę układową, jak i wyłączonym z masy układowej.[1]

Ustawodawca, bez względu na wolę stron (tzn. dłużnika i wierzyciela), wstrzymuje (zawiesza) wykonanie zobowiązań układowych do czasu ich restrukturyzacji w prawomocnym układzie albo do czasu ustania postępowania. Sens tej regulacji jest czytelny: o losie wykonania zobowiązań układowych ma rozstrzygnąć układ. Materialnoprawnej regulacji komentowanego przepisu towarzyszy norma proceduralna dotycząca wpływu otwarcia przyspieszonego postępowania układowego na postępowania egzekucyjne (art. 259 p.r.), o czym będzie mowa w dalszej części niniejszego opracowania.[2]

Świadczenie dłużnika spełnione wbrew komentowanej regulacji na pokrycie długu układowego ma status świadczenia nienależnego (art.. 410 k.c.). Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 lipca 2014r.[3] na tle poprzedniego stanu prawnego wyraził zachowujący aktualność do dziś pogląd, że „zawsze, ze względu na ochronę masy upadłości [obecnie masy układowej], spełnienie świadczenia wbrew zakazowi z art. 87 p.u.n. [odpowiednik art. 252 ust. 1 p.r.] powoduje to, że świadczenie jest nienależne.” Przyjęcie koncepcji świadczenia nienależnego ma dalsze konsekwencje. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 maja 2015 r.[4] wskazano, że „ze względu na wyjątkowe okoliczności można uznać, że pomimo spełnienia przesłanek określonych w art. 87 p.u.n., czyli w przepisie bezwzględnie obowiązującym i wykonania przez zarządcę masy upadłości świadczenia, które stało się nienależne po ogłoszeniu upadłości przedsiębiorcy z możliwością zawarcia układu, nie powstanie obowiązek zwrotu tego świadczenia, jeśli jego spełnienie okaże się zgodne z zasadami współżycia społecznego, a żądaniu zwrotu sprzeciwia się poczucie sprawiedliwości (art. 411 pkt 2 k.c.).”

W przypadku gdy poręczyciel zaspokoi wierzyciela po wszczęciu postępowania restrukturyzacyjnego, wchodząc w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § 1 pkt 1 k.c.), to regres poręczyciela podlega ograniczeniom wynikającym m.in. z komentowanego przepisu.[5]

W przypadku gdy obok długu układowego („dług układowy” oznacza wiązkę zobowiązań dłużnika – zarówno prywatnoprawnych jak i publicznoprawnych – podlegających układowi) powstałby tzw. dług równoległy, to przepis art. 252 ust. 1 p.r. stoi na przeszkodzie obsłużeniu przez dłużnika długu równoległego. Należy wyrazić pogląd, że zabezpieczenie w związku z wykreowaniem długu równoległego, po dacie otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, zabezpiecza tożsamy interes wierzyciela jaki wiąże się z długiem pierwotnym – układowym. Tym samym zabezpieczenie długu równoległego wiązałoby się tak naprawdę z zabezpieczeniem interesu wierzyciela, którego wierzytelność pierwotna podlega układowi. Z tych właśnie przyczyn zabezpieczenie dla długu równoległego tożsamego z długiem układowym naruszałoby przepis art. 252 ust. 1 p.r., który ma charakter bezwzględnie obowiązujący.[6]

Przepis art. 252 ust. 1 p.r. nie został wyłączony przez przepisy o układzie częściowym.

 

Uwagi ogólne o zawieszeniu egzekucji w przyspieszonym postępowaniu układowym

 

Zgodnie z art. 259 ust. 1 p.r. postępowanie egzekucyjne dotyczące „wierzytelności objętej z mocy prawa układem”, wszczęte przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, ulega zawieszeniu z mocy samego prawa z dniem otwarcia postępowania. Na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego sędzia-komisarz postanowieniem o wymiarze jedynie deklaratoryjnym stwierdza zawieszenie postępowania egzekucyjnego. Postanowienie to doręcza się również organowi egzekucyjnemu.

Ponieważ ustawodawca w art. 252 ust. 1 p.r. wprowadził moratorium na wykonywanie zobowiązań układowych, konsekwentnie postępowanie egzekucyjne (lege non distinguente sądowe i administracyjne) dotyczące wierzytelności objętej z mocy prawa układem, wszczęte przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem otwarcia postępowania, tzn. z początkiem tego dnia (art. 189 ust. 1 p.r.).

Zawieszenie postępowań egzekucyjnych nie jest równoznaczne z uchyleniem dokonanych zajęć np. wierzytelności z rachunków bankowych, wierzytelności w stosunku do kontrahentów dłużnika, itp. Regulację art. 259 ust. 1 p.r. uzupełnia zatem art. 259 ust. 2 p.r. zgodnie z którym sędzia-komisarz na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego może uchylić zajęcie dokonane przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego w postępowaniu egzekucyjnym lub zabezpieczającym dotyczącym wierzytelności objętej z mocy prawa układem, jeżeli jest to konieczne dla dalszego prowadzenia przedsiębiorstwa. Postanowienie doręcza się również organowi egzekucyjnemu.

Nie jest również dopuszczalne, po dniu otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, wszczęcie nowego postępowania egzekucyjnego oraz wykonanie postanowienia o zabezpieczeniu roszczenia lub zarządzenia zabezpieczenia roszczenia wynikającego z wierzytelności objętej z mocy prawa układem (art. 259 ust. 3 p.r.).

Zgodnie z art. 260 p.r. wierzyciel posiadający wierzytelność zabezpieczoną na mieniu dłużnika hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską może w toku przyspieszonego postępowania układowego prowadzić egzekucję wyłącznie z przedmiotu zabezpieczenia. Nie jest to jednak uprawnienie przysługujące wierzycielowi bezwzględnie. Sędzia-komisarz na wniosek dłużnika lub nadzorcy sądowego może bowiem zawiesić postępowanie egzekucyjne co do wierzytelności nieobjętych z mocy prawa układem, jeżeli egzekucję skierowano do przedmiotu zabezpieczenia niezbędnego do prowadzenia przedsiębiorstwa. Łączny czas zawieszenia postępowania egzekucyjnego nie może przekroczyć okresu trzech miesięcy. Zwolnienie zajętego przedmiotu spod zajęcia może nastąpić zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego. Postanowienie o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego, o znaczeniu konstytutywnym, doręcza się również organowi egzekucyjnemu. Na postanowienie o zawieszeniu postępowania egzekucyjnego zażalenie przysługuje wyłącznie wierzycielowi prowadzącemu egzekucję. Na postanowienie oddalające wniosek zażalenie przysługuje wyłącznie dłużnikowi.

Przepis art. 260 p.r. wprowadził zatem istotne novum względem wcześniejszej regulacji prawnej. Według zasad ogólnych, jeżeli dłużnik jest odpowiedzialny względem wierzyciela osobiście i zarazem rzeczowo wówczas wierzyciel może prowadzić egzekucję z całego majątku dłużnika. Zasada ta doznaje jednak wyjątku w postępowaniu restrukturyzacyjnym. Otóż wierzyciel posiadający wierzytelność zabezpieczoną rzeczowo na składnikach mienia dłużnika (hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską) może w toku przyspieszonego postępowania układowego prowadzić egzekucję wyłącznie z przedmiotu zabezpieczenia. Organ egzekucyjny powinien umorzyć postępowanie egzekucyjne co do innych składników mienia niż przedmiot zabezpieczenia. Rozwiązanie powyższe pogarsza dotychczasową pozycję wierzycieli rzeczowych ale jest sprawiedliwsze z punktu widzenia ogółu wierzycieli i trafnie wiąże przywilej wierzyciela tylko z przedmiotem zabezpieczenia.[7] Jednocześnie komentowany przepis nie narusza fundamentalnych zasad odnoszących się do natury zabezpieczenia rzeczowego. Ograniczony immunitet egzekucyjny ma nadto charakter przejściowy.

Przepisy art. 259 - 260 p.r. nie zostały wyłączone przez przepisy o układzie częściowym.

 

Wpływ układu częściowego na egzekucję wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo na majątku dłużnika

 

Układ częściowy jest swoistą „nakładką” proceduralną na konstrukcję układu w przyspieszonym postępowaniu układowym (i w postępowaniu o zatwierdzenie układu). Trzeba mieć na uwadze fakt, że przepisy o układzie częściowym w sposób odmienny od trybu ogólnego regulują niektóre instytucje układu.

Wierzytelność zabezpieczona rzeczowo na majątku dłużnika, która zostaje objęta układem częściowym uzyskuje status wierzytelności objętej układem z mocy samego prawa. Zgodnie z art. 150 ust. 1 pkt 1 p.r., który ma walor zasady ogólnej, układ obejmuje „wierzytelności osobiste powstałe przed dniem otwarcia postępowania restrukturyzacyjnego, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej.” W myśl art. 151 ust. 2 p.r. - który również ma walor zasady ogólnej - „układ nie obejmuje wierzytelności ze stosunku pracy oraz wierzytelności zabezpieczonej na mieniu dłużnika hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską, w części znajdującej pokrycie w wartości przedmiotu zabezpieczenia, chyba że wierzyciel wyraził zgodę na objęcie jej układem. Zgodę na objęcie wierzytelności układem wyraża się w sposób bezwarunkowy i nieodwołalny, najpóźniej przed przystąpieniem do głosowania nad układem. Zgoda może zostać wyrażona ustnie do protokołu zgromadzenia wierzycieli.” Wierzytelność zabezpieczona rzeczowo na majątku dłużnika, według zasad ogólnych, nie ma „wyjściowego” statusu wierzytelności objętej układem z mocy samego prawa.

Niemniej Prawo restrukturyzacyjne w odniesieniu do układu częściowego – co należy podkreślić - wprowadza uregulowanie szczególne (o statusie lex specialis) względem wskazanych powyżej zasad ogólnych. Zgodnie z art. 181 ust. 1 p.r. „jeżeli dłużnik przedstawił wierzycielowi, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym lub hipoteką morską, propozycje układowe przewidujące pełne zaspokojenie, w terminie określonym w układzie, jego wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi, które były przewidziane w umowie będącej podstawą ustanowienia zabezpieczenia, nawet jeżeli umowa ta została skutecznie rozwiązana lub wygasła, albo przewidujące zaspokojenie wierzyciela w stopniu nie niższym od tego, jakiego może się spodziewać w przypadku dochodzenia wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi z przedmiotu zabezpieczenia, do objęcia wierzytelności układem częściowym nie jest konieczna zgoda takiego wierzyciela.” .

Przepis art. 181 ust. 1 p.r. wprowadza wyjątek od zasady, że objęcie układem wierzytelności zabezpieczonej wymaga zgody wierzyciela rzeczowego posiadającego zabezpieczenie rzeczowe na majątku dłużnika. Zakres zastosowania tego przepisu poszerza art. 249 p.r. Jest to zarazem jeden z poważniejszych atutów konstrukcyjnych układu częściowego. Dotyczy dwóch sytuacji, w których do objęcia wierzytelności układem nie jest konieczna zgoda takiego wierzyciela. Ustawodawca przymusza zatem do układu częściowego wierzyciela osobistego zabezpieczonego rzeczowo na mieniu dłużnika. Po pierwsze, zgoda wierzyciela rzeczowego nie jest potrzebna jeżeli dłużnik przedstawił wierzycielowi, którego wierzytelności są zabezpieczone rzeczowo, propozycje układowe przewidujące pełne zaspokojenie jego wierzytelności na zasadach, które były przewidziane w umowie będącej podstawą ustanowienia zabezpieczenia, nawet jeżeli umowa ta została skutecznie rozwiązana lub wygasła. Po drugie, zgoda wierzyciela rzeczowego nie jest potrzebna jeżeli dłużnik przedstawił wierzycielowi propozycje układowe przewidujące zaspokojenie wierzyciela w stopniu porównywalnym z tym, jakiego mógł się spodziewać w razie dochodzenia należności z przedmiotu zabezpieczenia.

Z wykładni przepisu art. 181 ust. 1 p.r. wynika wniosek, że jeżeli „nie jest konieczna zgoda wierzyciela” zabezpieczonego rzeczowo na składnikach majątku upadłego na objęcie jego wierzytelności układem to wierzytelność taka, powstała przed dniem układowym, podlega układowi częściowemu z mocy prawa.

Objęcie wierzytelności rzeczowej układem częściowym bez zgody wierzyciela kwalifikuje tą wierzytelność jako układową ipso iure i wywołuje skutki prawne w płaszczyźnie materialnoprawnej, w kontekście zagadnienia wykonania zobowiązania, i w płaszczyźnie proceduralnej, w odniesieniu do egzekucji.

Należy podnieść, że objęcie układem częściowym wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo rodzi skutek w postaci moratorium na spłatę zobowiązania ze strony dłużnika (w przyspieszonym postępowaniu układowym). Nie miałoby bowiem żadnego sensu prawnego obejmowanie wierzytelności układem i jej zaspakajanie po dniu układowym, w czasie trwania postępowania.

Zawieszenie egzekucji jest refleksem i konsekwencją moratorium na spłatę długów układowych. Nie można w drodze przymusu państwowego dochodzić zapłaty zobowiązań, które – czasowo - nie mogą zostać wykonane przez dłużnika w sposób dobrowolny.

Przepis art. 181 ust. 1 p.r. w zasadniczy sposób zmienia w ramach układu częściowego status wierzytelności zabezpieczonej rzeczowo na majątku dłużnika wobec relacji, o których mowa w art. 150 ust. 1 pkt 1 p.r. i art. 151 ust. 2 p.r.

Wierzytelność zabezpieczona rzeczowo na majątku dłużnika przymusowo objęta układem częściowym nie może być egzekwowana w czasie trwania przyspieszonego postępowania układowego, a egzekucja co do niej ulega zawieszeniu z mocy samego prawa (ipso iure).

 

 

[1] Por. R. Adamus, D. Chrapoński, Problem nadania klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi egzekucyjnemu po ogłoszeniu upadłości dłużnika, M.Pr.Bank, 2014, Nr 6, s. 73 i n.

[2] Zob. R. Adamus, Umowa wzajemna a upadłość z możliwością zawarcia układu - wnioski de lege lata i de lege ferenda, PPH 2013, nr 6, s. 31 i n.

[3] IV CSK 684/13

[4] II CSK 412/14

[5] Por. R. Adamus, Umowa poręczenia a upadłość z możliwością zawarcia układu, PS, 2014, nr 4, s. 29 i n.

[6] W dotychczasowej literaturze na temat długu równoległego zob. np. T. Czech, Bezskuteczność zabezpieczenia długu równoległego wobec masy upadłości. Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 9 października 2009r. (IV CSK 169/09), Monitor Prawa Bankowego 2011r., nr 2 s. 32 i n. R. Adamus, Dług równoległy a dług układowy, Mon. Pr. Bank. 2015, nr 9.

 

[7] W dotychczasowym stanie prawnym wierzytelność zabezpieczona rzeczowo na majątku dłużnika była określana jako „złota wierzytelność” zob. np. R. Adamus, Przewłaszczenie i przelew na zabezpieczenie a układ upadłościowy i naprawczy, Jurysta 2009, nr 7, s. 10 , R. Adamus, Wierzytelności zabezpieczone rzeczowo w upadłości układowej, Rejent 2009, nr 11, s. 18 i n., R. Adamus, Upadłość a hipoteka na mieniu upadłego, Warszawa 2010, R. Adamus, Upadłość a przewłaszczenie na zabezpieczenie. Komentarz, Warszawa 2010, R. Adamus, Wybrane zagadnienia nowelizacji hipoteki w kontekście upadłości, Monitor Prawa Bankowego, 2011, nr 5, s. 37 i n., R. Adamus, Zabezpieczenie hipoteką wierzytelności wobec upadłego poręczyciela- glosa do uchwały SN z 8 sierpnia 2012r. (III CZP 42/12), Monitor Prawa Bankowego 2013, nr 7-8, s. 53 i n., R. Adamus, Wierzytelności zabezpieczone hipoteką w upadłości deweloperskiej, Monitor Prawa Bankowego 2013, nr 12, s. 42 i n.

 

Blog

12 grudnia 2018
Moratorium na spłatę długów w przyspieszonym postępowaniu 
układowym z układem częściowym.