Prawo handlowe, Prawo cywilne, Upadłość. Restrukturyzacja.

Zobowiązanie gwarancyjne wynikające z czynności spółki kapitałowej z chwilą postawienia gwaranta w stan likwidacji ani nie wygasa ani nie ulega – w związku z tym faktem - przekształceniu w zobowiązanie pieniężne. Przez cały czas trwania postępowania likwidacyjnego zobowiązanie gwarancyjne – co do zasady – pozostaje jako niepieniężne.

Problem charakteru zobowiązań z tytułu udzielonych gwarancji (rękojmi) był przedmiotem analiz w judykaturze i wypowiedziach piśmiennictwa w kontekście postępowania upadłościowego. Ponieważ pomiędzy likwidacją a upadłością (do 31.12.2015r. upadłością obejmującą likwidację majątku upadłego) zachodzą pewne punkty styczne, m.in. w kontekście zgłaszania wierzytelności czy zaspakajania wierzycieli, to pewne uwagi wypowiedziane pod rządem przepisów prawa upadłościowego mogą stanowić płaszczyznę odniesienia do problemu prawnego powstałego pod rządem prawa spółek. Tym bardziej, że wskazane poniżej wypowiedzi odnoszą się do istoty zobowiązania gwarancyjnego.

W wyroku Sądu Najwyższego z 22 listopada 2002r., IV CKN 1488/00 przyjęto, że w oparciu o art. 91 ust. 1 p.u. – przy czym w postępowaniu likwidacyjnym spółki kapitałowej nie ma odpowiednika tego przepisu – że zobowiązanie gwarancyjne z chwilą ogłoszenia upadłości ulega z mocy prawa przekształceniu z zobowiązania niepieniężnego. W stanie faktycznym sprawy rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy roszczenie gwarancyjne było awizowane (zgłoszone) przed ogłoszeniem upadłości.

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 16 grudnia 2010 r., I CSK 114/10, OSNC-ZD 2011/3/52 wyrażono opinię, że zobowiązanie gwarancyjne wykonawcy robót budowlanych, obejmujące wady tych robót, może ulec przekształceniu w zobowiązanie pieniężne (…) jeżeli wady tych robót powstały przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy. P. Drapała w Glosie do wyroku SN z dnia 16 grudnia 2010 r., I CSK 114/10, OSP 2012/2/19 uznał, że „przed ujawnieniem się wady umowa gwarancji jest jedynie źródłem przyszłych i ewentualnych roszczeń niepieniężnych inwestora wobec wykonawcy. Takie roszczenia (a także stanowiące ich korelat obowiązki niepieniężne wykonawcy) z uwagi na swoją naturę prawną nie mogą podlegać przekształceniu w roszczenia pieniężne. Ujawnienie się wady (po odbiorze) powoduje w sensie jurydycznym powstanie pełnego roszczenia z gwarancji na tyle skonkretyzowanego, że możliwe jest ustalenie wysokości wynikającego z transformacji zobowiązania pieniężnego, które staje się wymagalne na dzień ogłoszenia upadłości (…). Tylko taka konkretyzacja roszczenia z gwarancji pozwala zgłosić powstałą w wyniku transformacji wierzytelność pieniężną inwestora do masy upadłości wykonawcy (...). Jak się wydaje, znaczenie rozstrzygające należy nadawać nie tyle powstaniu, ile ujawnieniu się wady objętej gwarancją przed ogłoszeniem upadłości wykonawcy.”

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 19 stycznia 2011 r., V CSK 204/10 uznano, że „fakt istnienia uprawnień z rękojmi nie jest tożsamy z powstaniem długu, bowiem dla jego powstania konieczne jest wystąpienie zdarzenia powodującego ten dług. Zobowiązanie niepieniężne upadłego z tytułu rękojmi ulega przekształceniu zgodnie z treścią art. 91 ust. 2 p.u.n. tylko wtedy, gdy zaszło zdarzenie konkretyzujące uprawnienia zamawiającego w wierzytelność i zobowiązanie upadłego w dług, a upadły nie wykonał zobowiązania przed ogłoszeniem upadłości. Inną kwestią jest, bowiem wymagalność istniejącego, skonkretyzowanego długu, a inną kwestią prawna aktualizacja obowiązku wykonawcy wynikającego z rękojmi. Nie jest, zatem możliwe przyjęcie, że istnieje możliwość zastosowania art. 91 ust. 2 p.u.n. w sytuacji, gdy nie nastąpiła jeszcze taka aktualizacja, bowiem nie pojawiła się wada indywidualizująca ten obowiązek. Oznacza to, że modyfikacja sposobu spełnienia świadczenia przez upadłego na podstawie art. 91 ust. 2 p.u.n. jest możliwa tylko wtedy, gdy świadczenie już istnieje w dacie ogłoszenia upadłości, a jedynie nie nastąpił jeszcze termin jego wykonania. W konsekwencji, skoro wobec nie ujawnienia się wady nie istnieje z tytułu rękojmi ani wierzytelność, ani zobowiązanie upadłego skonkretyzowane w dług, nie może dojść do przekształcenia zobowiązania upadłego na podstawie art. 91 ust. 2 p.u.n.” Podobny pogląd wyrażono w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 lipca 2011 r. IV CSK 40/11.

W doktrynie prawa upadłościowego A. Jakubecki, w: System Prawa Handlowego. Prawo restrukturyzacyjne. Prawo upadłościowe, Warszawa 2016, t. 6, s. 995 akceptuje powyższą linię orzecznictwa i podnosi, że „jeżeli do czasu upadłości nie ujawniła się wada, to upadłość nie wpływa na istnienie odpowiedzialności upadłego z tytułu rękojmi lub gwarancji. Nie istnieje bowiem żaden konkretny dług upadłego, który mógłby się przekształcić w dług pieniężny. Konsekwencje praktyczne tego poglądu są daleko idące. Niemniej w literaturze przedmiotu Ł. Mróz, Zaspokajanie roszczeń z tytułu rękojmi za wady i gwarancji w postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku dłużnika – zagadnienia wybrane, Fenix.Pl 2013, nr 2 s. 17 i n., odrzuca pogląd, że zobowiązania z tytułu wad ujawnionych po ogłoszeniu upadłości są kosztami postępowania, zobowiązaniami z czynności syndyka czy zobowiązaniami masy. Autor ten uważa, że co do wad ujawnionych po ogłoszeniu upadłości, to nie ma podstaw do ich fizycznego usuwania przez syndyka ani do zapłaty równowartości kosztów ich usunięcia. „Wydaje się, iż więcej jest argumentów przemawiających za tym, iż powinny one podlegać zgłoszeniu do sędziego – komisarza (…). Nie narusza to praw wierzyciela do zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia w postaci kaucji gwarancyjnej (…).”

Z powyższego należałoby wyciągnąć wniosek, że dominujące stanowisko zakłada, że udzielona gwarancja dopóty nie będzie wiązała z potrzebą uwzględnienia jej w toku postępowania likwidacyjnego dopóki nie powstanie s k o n k r e t y z o w a n e roszczenie uprawnionego z tytułu udzielonych gwarancji. W toku postępowania likwidacyjnego spółki kapitałowej nie ma możliwości zadośćuczynienia ogólnemu zobowiązaniu spółki kapitałowej z tytułu gwarancji o ile nie powstanie jednostkowo skonkretyzowane roszczenie z tytułu gwarancji. Brak skonkretyzowanego roszczenia z tytułu gwarancji oznacza, że likwidator nie ma tytułu do wypełnienia zobowiązania niepieniężnego w rozumieniu art. 282 § 1 k.s.h.

Zobowiązanie gwarancyjne jest zobowiązaniem niepieniężnym. Jeżeli wada objęta gwarancją nie ujawniła się w toku postępowania likwidacyjnego, to nie ma świadczenia które mógł był spełnić likwidator.

Dodać należy, że należy odrzucić pogląd, że spółka kapitałowa powinna trwać aż do wygaśnięcia odpowiedzialności gwarancyjnej.

Na marginesie wskazać należy, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, iż dopuszczalne jest wykreślenie spółki kapitałowej z rejestru, jeżeli nie uregulowała ona wszystkich swoich zobowiązań (zob. postanowienie SN z 8 stycznia 2002 r., I CKN 752/99, OSNC 2002, nr 10, poz. 130, postanowienie SN z 5 grudnia 2003 r., IV CK 256/02, Mon.Pr. 2004, nr 1, s. 2; por. postanowienie SN z 27 czerwca 1995 r., III CRN 28/95, OSNC 1995, nr 11, poz. 165 odnośnie do wykreślenia z rejestru przedsiębiorstw państwowych, których majątek nie wystarcza na zaspokojenie wierzycieli.

Spółka kapitałowa w likwidacji nie ma również obowiązku doprowadzenia do przejęcia jej długów przez osobę trzecią. To samo odnosi się do zobowiązań gwarancyjnych.

Likwidator nie odpowiada za zobowiązania niepieniężne spółki kapitałowej w likwidacji. Podstawę prawną odpowiedzialności likwidatora względem uprawnionych z gwarancji możnaby rozpatrywać jedynie w kontekście ewentualnej odpowiedzialności deliktowej (art. 415 k.c.).

W polskim prawie cywilnym konstrukcja winy nawiązuje do francuskiej koncepcji winy jako struktury dwuelementowej, łączącej w sobie dwa odrębne od siebie pierwiastki: subiektywny i obiektywny. Zob. szerzej na ten temat np. A. Stelmachowski: stęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984r., wyd. 2, s. 318-319, B. Lewaszkiewicz - Petrykowska, Zakres niedbalstwa jako podstawy odpowiedzialności cywilnej, Nowe Prawo 1956, nr 3, s. 60-61, T. Dybowski w: System prawa cywilnego. Zobowiązania - część ogólna, t. III, cz. I, s. 199, W. Czachórski w: System prawa cywilnego. Zobowiązania – część ogólna, t. III, cz. I, s.. 539, M. Kaliński, w: System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część ogólna, pod red. A. Olejniczaka, t. VI, Warszawa 2009, s. 51 i n. nauce prawa różnie określa się relacje pomiędzy nimi. Przyjmuje się element obiektywny za równorzędny z subiektywnym lub jako warunek konieczny elementu subiektywnego. Element obiektywny określany jako bezprawność, oznacza sprzeczność zachowania się sprawcy z przepisami prawa lub zasadami współżycia społecznego. Jest to obiektywna kategoria oceny. Sprawcy można zarzucić przedmiotową niewłaściwość zachowania. Element subiektywny winy (określany czasem jako wina sensu stricto) ujmowany bywa w znaczeniu nadawanym mu przez teorię psychologiczną jako naganne nastawienie sprawcy do czynu, gdy jego świadomość i wola określonego zachowania są skierowane na zachowanie się wbrew porządkowi prawnemu czy zasadą współżycia społecznego. Obecnie przeważa jednak rozumienie winy według teorii normatywnej. ina wyraża się tu w możliwości postawienia sprawcy zarzutu niewłaściwego zachowania się. Organ stosujący prawo (sąd) dokonywać zatem będzie z zewnątrz oceny nastawienia psychicznego sprawcy. Polega to na porównaniu jego zachowania z pewnym wzorcowym typem postępowania. Przyjęcie oceny in abstracto teoretycznie zapobiega sytuacjom istniejącym w przypadku stosowania oceny in concreto, gdzie bada się psychikę sprawcy, jego świadomość, indywidualne właściwości itp. Ustalenia więc wymaga adekwatny wzór postępowania, sposób dokonywania porównania jak i zakres aplikacji oceny in abstracto. Umyślność działania (wina umyślna) ma miejsce wówczas, gdy dana osoba działa w świadomym zamiarze t.j. chce dokonania naruszenia (dolus directus) albo przewidując taką możliwość, godzi się na nią (dolus eventualis). ina może być nieumyślna w formule lekkomyślności, gdzie dana osoba ma wyobrażenie co do skutku dokonania naruszenia, niemniej bezpodstawnie przypuszcza, że go uniknie. Formą winy nieumyślnej jest niedbalstwo. Dana osoba nie ma w takiej sytuacji wyobrażenia co do skutku braku swojego powinnego działania mimo, że mogła i powinna była jej mieć. Dokonywana jest też gradacja niedbalstwa na zwykłe i rażące. Problematyka ta wiąże się z zagadnieniem elementu subiektywnego winy. Z punktu widzenia ogólnych zasad odpowiedzialności cywilnej, każdy stopień winy uzasadnia powstanie stanu odpowiedzialności i pozostaje bez wpływu na zakres odpowiedzialności sprawcy szkody. T. Dybowski w: System ..., t. III, cz. I, str. 199 – 200, Z. Banaszczyk, w: Kodeks cywilny... , t. I, str.761, wyrok Sądu Najwyższego z 10 października 1975, I CR 656/75.

W przypadku braku zgłoszenia skonkretyzowanego roszczenia gwarancyjnego przed wykreśleniem spółki z rejestru trudno się byłoby doszukać winy likwidatora w działaniu polegającym na złożeniu wniosku o wykreślenie spółki z rejestru, w sytuacji gdy wszystkie skonkretyzowane zobowiązania zostały przez likwidatora wypełnione. Spółka w likwidacji nie może wykonać świadczenia polegającego na usunięciu wady skoro w toku postępowania likwidacyjnego wada się nie ujawniła. Jeżeli likwidator złożył wniosek o wykreśleniu spółki z rejestru, a wada ujawniła się po wykreśleniu spółki z rejestru, to sytuacja taka nie wiąże się z zawinionym zachowaniem likwidatora.

Pogląd zakładający, że gwarancje należy wycenić i równowartość zwrócić, albo za zgodą uprawnionego z gwarancji przenieść zobowiązania gwarancyjne jest dyskusyjny. Zobowiązanie gwarancyjne jest zobowiązaniem li tylko niepieniężnym. Akceptacja uprawnionego z gwarancji zaproponowanej potencjalnie przez likwidatora kwoty pieniężnej (byłaby ona bardzo niska per capita wobec niewielkiej usterkowości produktu), w miejsce zobowiązania pieniężnego nie jest pewna i zawsze wymaga indywidualnego porozumienia (art. 453 k.c.). Koszt zawierania takich porozumień byłby niewątpliwie znaczny. Przejęcie długu z tytułu gwarancji wymaga zgody uprawnionego z tytułu gwarancji (art.519 k.c.). Ergo postępowanie likwidatora polegające na wypełnieniu jedynie skonkretyzowanych zobowiązań nie jest bezprawne w rozumieniu pojęcia winy w oparciu o art. 415 k.c.

Należy bronić poglądu, że zgodne z prawem będzie działanie polegające na tym, że likwidator w czasie postępowania likwidacyjnego wypełni tylko te roszczenia gwarancyjne, które zostały skonkretyzowane w czasie trwania postępowania likwidacyjnego. Ogólne zobowiązanie gwarancyjne spółki kapitałowej w likwidacji nie podlega zaspokojeniu w toku postępowania likwidacyjnego.

W konsekwencji należy bronić poglądu, że likwidator, który złożył wniosek o wykreślenie spółki kapitałowej z rejestru nie ponosi odpowiedzialności gdyby po wykreśleniu spółki kapitałowej z rejestru ujawniły się nowe, skonkretyzowane roszczenia gwarancyjne.