Kara umowna jest dodatkowym[1] zastrzeżeniem umownym[2], o charakterze akcesoryjnym, co oznacza, że dzieli los prawny zobowiązania głównego.[3] Niemniej odstąpienie od umowy, w której treści zastrzeżono karę umowną, nie wpływa na możliwość żądania kary umownej.[4]
Kara umowna w obrocie cywilnoprawnym, co do zasady, ma charakter fakultatywny: strony mogą ale nie muszą zastrzegać jej w umowie. Niemniej zgodnie z art. 143d ust. 1 pkt 7 umowa o roboty budowlane w zamówieniach publicznych obligatoryjnie zawiera postanowienia dotyczące wysokości kar umownych, ze wskazanych w ustawie tytułów.[5] Ponadto w literaturze trafnie uważa się, że zastrzeganie kar umownych należy zaliczyć do zasad umów w zamówieniach publicznych z uwagi potrzebę ochrony interesu publicznego i potrzebę zapewnienia realnego wykonywania zobowiązań.[6]
Przepisy Kodeksu cywilnego o karze umownej mają charakter dyspozytywny (poza wynikającym a contrario z art. 483 § 1 k.c. wyłączeniem możliwości ustanowienia kary umownej w związku z zobowiązaniem pieniężnym[7]).
Kara umowna może odnosić się wyłącznie do niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym.[8] Z kolei pierwotne świadczenie wykonawcy w ramach zamówienia publicznego zawsze ma charakter niepieniężny. Zobowiązanie niepieniężne, którego wykonanie zabezpiecza kara umowna, może polegać na daniu, czynieniu, zaniechaniu lub znoszeniu.[9] Dopuszcza się możliwość zastrzeżenia kary umownej w umowach starannego działania.[10] Postuluje się szerokie rozumienie pojęcia „zobowiązanie niepieniężne” generalnie dopuszczając zastrzeżenie kary pieniężnej na wypadek odstąpienia od umowy.[11] Stopień dokładności opisu stanu w związku z którym powstaje obowiązek zapłaty kary umownej może być różny.[12]
Z kolei przedmiotem kary umownej może być wyłącznie świadczenie pieniężne.[13] Jej wysokość może być wprost kwotowo wyrażona w umowie albo mogą zostać podane kryteria dla jej ustalenia (dopuszczalne jest posłużenie się innym miernikiem wysokości, np. ułamkiem wartości rzeczy albo ułamkiem wartości kontraktu, itp.).[14]
Dopuszczalne jest zastrzeżenie w ramach jednego stosunku zobowiązaniowego nawet kilku kar umownych z tytułu różnych okoliczności, np. z tytułu świadczenia o niewłaściwej jakości, zwłoki w spełnieniu świadczenia, z tytułu powinności dodatkowych.[15] W przypadku wystąpienia tych kumulatywnego ziszczenia się dwóch lub więcej niezależnych od siebie okoliczności faktycznych, roszczenia wierzyciela o poszczególne kary umowne, co do zasady, podlegają sumowaniu.[16] Nie wyklucza to ewentualnego miarkowania (art. 484 § 2 k.c.) odnoszącego się do sumy wszystkich kar umownych. Niemniej Sąd Najwyższy trafnie przyjął, że „roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie odstępującej od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono również taką karę w związku z odstąpieniem od umowy.”[17] Sąd Najwyższy uzasadnił powyższą tezę m.in. stwierdzeniem, że „nie może być kumulowana kara umowna przewidziana za nienależyte wykonanie zobowiązania, np. kara umowna za zwłokę w wykonaniu zobowiązania i kara umowna za niewykonanie zobowiązania. Nie sposób bowiem jednocześnie spełnić wymagań, od których naliczenie tych kar jest uzależnione, tj. wykonać, choćby w sposób nienależyty, i nie wykonać tego samego zobowiązania. Wierzyciel nie może zażądać zapłaty obu wymienionych kar umownych, gdyż wzajemnie się one wykluczają.”
Kara umowna, co do zasady, nie podlega opodatkowaniu podatkiem VAT. Z podatkowo – księgowego punktu widzenia wymaga wystawienia noty obciążeniowej.
[1] W konsekwencji nieważność kary umownej co do zasady nie wpływa na ważność całej umowy. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 5 grudnia 2013 r. I ACa 945/13.
[2] Z istoty rzeczy kara umowna nie odnosi się do stosunków pozaumownych. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11 kwietnia 2013 r. I ACa 152/13
[3] P. Drapała, w: System prawa prywatnego, s. 961, wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 9 października 2014 r., I ACa 401/14
[4] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 lutego 2014 r., I ACa 682/13, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 19 czerwca 2013 r., I ACa 329/13, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2012 r. V CSK 512/11
[5] Por. G. Pyliński Grzegorz, Umowy w sprawie podwykonawstwa, Monitor Zamówień Publicznych 2014, nr 2, s. 4 i n.
[6] B. Wilczyńska, Kara umowna w zamówieniach publicznych, Kwartalnik Prawo Zamówień Publicznych 2010, Nr 4, s. 27 i n., R. Szostak, Zasady prawa zamówień publicznych, Kwartalnik PZP 2014, nr 3, s. 17
[7] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 września 2012 r., II CSK 84/12
[8] P. Drapała, w: System…, s. 958. W orzecznictwie uważa się, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania świadczenia pieniężnego jest bezwzględnie nieważne (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2005 r. V CK 90/05) albo, że podlega konwersji w klauzulę zastrzegającą odsetki umowne (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 28 lipca 2005 r., I ACa 368/05, OSA 2006, nr 6, poz.19).
[9] P. Drapała, w: System…, s. 958
[10] Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 20 lutego 2009 r., I ACa 1143/08, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 grudnia 2007 r., V CSK 333/07, OSNC 2009, nr 2, poz. 30
[11] Wyroki Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 2014 r. I CSK 345/13, z dnia 21 maja 2014r. II CSK 529/13, z dnia 25 marca 2011 r., IV CSK 401/10, z dnia 13 czerwca 2008 r., I CSK 13/08, wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 27 czerwca 2013 r., I ACa 38/13. Niemniej w wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 19 marca 2008 r. I ACa 139/08 wskazano, że „ocena skuteczności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy nie może być oderwana od oceny, na czym polegało niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.” W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2007 r., III CSK 288/06 wyrażono to w ten sposób, że „brak jest podstaw do domagania się zasądzenia kary umownej zastrzeżonej na wypadek odstąpienia od umowy, jeżeli podstawę do odstąpienia od umowy stanowiło niewykonanie zobowiązania pieniężnego.”
[12] Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 maja 2014 r. I ACa 224/14 w którym wskazano, że obowiązek zapłaty kary umownej może być związany z „poważnym lub rażącym naruszeniem zobowiązania.”
[13] P. Drapała, w: System…, s. 960
[14] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 listopada 2012 r., V CSK 515/11. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 2007 r. I CSK 420/06 wyrażono pogląd, iż „przyjęcie konstrukcji prawnej zakładającej ustalanie w przyszłości podstawy naliczania kary umownej nie byłoby zgodne z art. 483 § 1 k.c. i stanowiłoby inną czynność prawną.”
[15] P. Drapała, Kara umowna (art. 483 k.c.) a odszkodowanie na zasadach ogólnych (art. 471 k.c.), PiP, 2003, nr 6, s. 55 i n.
[16] Na temat dopuszczalności kumulacji kar umownych wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 29 maja 2013 r. I ACa 631/12
[17] Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12, OSNC 2013, nr 2, poz. 17
Blog