Prawo handlowe Prawo cywilne Upadłość Restrukturyzacja

ZAGADNIENIE ODPOWIEDZIALNOŚCI CZŁONKA KASY ZA STRATY PO OGŁOSZENIU UPADŁOŚCI

Zagadnienie wstępne

W sporze podnoszony jest argument, że odpowiedzialność członków kasy za straty bilansowe nie wygasa z chwilą ogłoszenia jej upadłości. Przepis art. 26 ust. 3 u. o SKOK umożliwił bowiem zwiększenie odpowiedzialności członków kasy bez zmiany zasad prawa spółdzielczego, według których odpowiedzialność członka spółdzielni rozciąga się na czas po ogłoszeniu upadłości. Wywiedziono, że nie istnieje przepis prawa, który zwalniałby członka kasy z podwyższonej odpowiedzialności za straty kasy, a pogląd przeciwny prowadziłby do bezskuteczności postanowień statutu na wypadek ogłoszenia upadłości kasy. Postawiono tezę, że art. 26 ust. 3 u. o SKOK nie różnicuje okoliczności powstania straty, za którą odpowiadają członkowie SKOK.

Dopuszczalność dochodzenia roszczeń powstałych przed ogłoszeniem upadłości

Polemizując z przedstawioną argumentacją, stwierdzić należy, że – po pierwsze – jeżeli przed ogłoszeniem upadłości kasy podjęto, we właściwym trybie, prawomocną uchwałę organu stanowiącego kasy w sprawie sposobu pokrycia straty poprzez zobowiązanie członków do uzupełnienia wkładów członkowskich, to wówczas syndyk masy upadłości ma niezaprzeczalny tytuł prawny do dochodzenia roszczeń w stosunku do członków kasy powstałych przed ogłoszeniem upadłości. Wierzytelność taka wchodzi w skład masy upadłości i podlega likwidacji na zasadach ogólnych. Syndyk jest w takim przypadku wykonawcą roszczenia upadłej kasy w stosunku do jej członka. Po drugie, kompetencję syndyka do dochodzenia po ogłoszeniu upadłości roszczeń ze stosunku członkostwa skonkretyzowanych przed ogłoszeniem upadłości podkreśla przepis art. 135 pr.spół. w zw. z art. 2 u. o SKOK, zgodnie z którym po ogłoszeniu upadłości członkowie spółdzielni (w tym także byli członkowie w związku z art. 28 pr.spół.), na żądanie syndyka upadłości, niezwłocznie uiszczają niewpłaconą jeszcze część udziału. Przepis art. 135 pr.spół. w zw. z art. 2 u. o SKOK odnosi się do zobowiązania członka spółdzielni powstałego przed ogłoszeniem upadłości spółdzielni.

Brak kompetencji syndyka do kreowania roszczeń wobec członka upadłej osoby prawnej

Wierzytelność członka kasy nie powstaje automatycznie z chwilą powstania straty bilansowej w oparciu o postanowienie samego statutu kasy. Odpowiedzialność członka kasy za straty jest relacją wewnątrzspółdzielczą. W zakresie spraw majątkowych upadłego z dniem ogłoszenia upadłości syndyk przejmuje kompetencje wszelkich organów upadłego – osoby prawnej, w jakie jest ona wyposażona: zarządzających, nadzorczych, stanowiących. Kompetencje tych organów (o ile nie zostają one w ogóle rozwiązane) są w czasie upadłości „uśpione”.

Syndyk przy wykonywaniu swoich ustawowych obowiązków nie jest i nie może być zależny od walnego zgromadzenia albo tzw. zebrania przedstawicieli (o ile w danej strukturze prawnej takie organy występują). Przy czym zgodnie z przepisami o odrębnym postępowaniu upadłościowym wobec banków i spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych, o ile skutki te nie nastąpiły wcześniej, z dniem ogłoszenia upadłości organy zarządzające i nadzorcze kasy ulegają rozwiązaniu (art. 433 pkt 1 w zw. z art. 441 „a” ust. 4 p.u.).

Upadłość osoby prawnej to przede wszystkim relacja na linii dłużnik i jej wierzyciele, niemniej w drugoplanowym ujęciu relacje te są wielowektorowe, gdyż upadłość nie pozostaje bez pewnego związku z relacjami korporacyjnymi (członkowskimi). Niemniej jeżeli wierzytelność względem członka kasy nie powstała przed ogłoszeniem upadłości, syndyk nie ma kompetencji do jej wykreowania po ogłoszeniu upadłości. Przepis art. 173 p.u. stanowi, że syndyk – bez względu na rodzaj prawny osoby upadłego – niezwłocznie obejmuje majątek upadłego, zarządza nim, zabezpiecza oraz przystępuje do jego likwidacji. Do obowiązków syndyka w ramach inwentaryzacji masy należy ustalenie wierzytelności przysługujących upadłemu. Jego zadaniem nie jest natomiast samodzielne kreowanie nowych wierzytelności upadłego. Upadłość kasy jako osoby prawnej samodzielnie odpowiadającej za swoje zobowiązania nie jest tytułem dla powstania wierzytelności względem członków kasy. Przepisy o upadłości nie mogą być wykładane w sposób rozszerzający. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 28 czerwca 2013 r. V ACa 330/13 wyraził trafny pogląd, że „przewidziana w art. 2 p.u.n. zasada nie może (…) oznaczać tworzenia dodatkowych norm prawnych, które ułatwiałyby zaspokojenie wierzycieli”. Rozstrzygnął w ten sposób dylemat, czy sąd jest władny do uzupełnienia treści konkretnego przepisu prawa upadłościowego przy zastosowaniu wykładni celowościowej.

Przejęcie kompetencji organów upadłego ex nunc

Syndyk przejmuje kompetencje w zakresie praw majątkowych i dotyczących masy upadłości także walnego zgromadzenia osoby prawnej, niemniej przejęcie tych kompetencji ma miejsce od dnia ogłoszenia upadłości, a zatem ex nunc. Przepis art. 134 pr.spół. w zw. z art. 2 u. o SKOK stanowi, że przepisy o organach spółdzielni stosuje się także podczas postępowania upadłościowego, jeżeli z przepisów prawa upadłościowego nie wynika inaczej. Jeżeli zatem np. statut stanowi, że zbycie nieruchomości osoby prawnej wymaga opinii albo zgody określonego organu osoby prawnej, to syndyk nie jest takim ograniczeniem związany. Walne zgromadzenie osoby prawnej zachowuje po ogłoszeniu upadłości swoje atrybuty w odniesieniu do spraw niemajątkowych (członkowskich) i spraw majątkowych w odniesieniu do mienia wyłączonego z masy. Nie ma natomiast przepisu prawa, z którego wynikałoby uprawnienie do przejęcia przez syndyka kompetencji walnego zgromadzenia w sprawach majątkowych ex tunc.

Gdyby w danym stanie faktycznym została podjęta – przed ogłoszeniem upadłości – uchwała walnego zgromadzenia odnosząca się do roku obrotowego zamkniętego stratą, nierozstrzygająca o zobowiązaniu członków kasy w uzupełnieniu straty za rok obrotowy, to taka uchwała jest faktem prawnym. Zgodnie z art. 42 § 1 pr.spół. uchwały walnego zgromadzenia obowiązują wszystkich członków spółdzielni i wszystkie jej organy. Może być ona wzruszona tylko w trybie wskazanym przez prawo spółdzielcze (zob. art. 42 § 9 pr.spół.). Syndyk nie ma kompetencji do uzupełniania czy modyfikowania treści takiej uchwały podjętej we właściwym trybie przed ogłoszeniem upadłości.

Utrata ratio do pokrywania strat kasy przez członków z chwilą upadłości kasy

Stosunek członkostwa w kasie rodzi szczególnego rodzaju więź typu bonissime fidei. Spółdzielnia zawsze powstaje w interesie jej członków. Zgodnie z Kodeksem Dobrych Praktyk i Zasadami Działania Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych celem kas jest służenie swoim członkom. Kasa przyjmuje depozyty tylko od swoich członków i tylko im udziela pożyczek i kredytów. Ogłoszenie upadłości kasy jest równoznaczne z całkowitą dezaktualizacją jej celu. Z istoty rzeczy zadaniem syndyka nie jest ani gromadzenie środków pieniężnych członków kasy, ani tym bardziej udzielanie im pożyczek i kredytów. Z chwilą ogłoszenia upadłości kasy ustaje ratio, dla którego członek kasy miałby pokrywać straty bilansowe.

Brak podstaw do stosowania w upadłości zasad ogólnych dotyczących gospodarki finansowej

Przepis art. 26 ust. 3 u. SKOK znajduje się w rozdziale 4 ustawy zatytułowanym „Gospodarka finansowa kas”. Odnosi się on jedynie do zwykłej, normalnej działalności kas, a nie do szczególnej sytuacji kasy znajdującej się w upadłości. Z chwilą ogłoszenia upadłości kasy odpada cel jej działania, jakim jest gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów. Przepisy o gospodarce finansowej (w tym lege non distinguente art. 26 ust. 3 u. o SKOK) odnoszą się tymczasem do zapewnienia kasie możliwości realizowania celów, o których mowa w art. 2 u. o SKOK. Jeżeli syndyk nie ma za zadanie zwiększania funduszu zasobowego kasy, to konsekwentnie nie może pokrywać straty bilansowej poprzez zwiększenie funduszu udziałowego w drodze pobierania wpłat od udziałowców. Ponadto przepis art. 26 ust. 4 u. o SKOK stanowi, że jeżeli kasa realizuje program postępowania naprawczego (a zatem nie jest w trybie normalnej działalności), jej strata bilansowa pokrywana jest w terminie i na zasadach określonych w tym programie. W stanach nadzwyczajnych następuje wyłączenie zasad ogólnych prowadzenia gospodarki finansowej kas.

W konsekwencji postanowienie statutu przyjęte na podstawie upoważnienia art. 26 ust. 3 u. o SKOK nie może odnosić się do stanów po ogłoszeniu upadłości.

Argument odwołujący się do regulacji historycznej

Warto przypomnieć, że w przepisach spółdzielczych z 1920 r. wyraźnie odróżniano przypadek straty w czasie normalnej działalności spółdzielni (zgodnie z art. 58 zd. 2 u. o spół.1920 gdyby fundusze spółdzielni nie wystarczyły na pokrycie strat, walne zgromadzenie mogło uchwalić dopłaty) i niedobór w czasie upadłości spółdzielni, kiedy zarządca masy ustalał – następnie zatwierdzany przez sąd – obrachunek dopłat (art. 93 zd. 2 u. o spół.1920). Instytucja obrachunku dopłat została jednak ostatecznie zniesiona w roku 1961.

Argument odwołujący się do braku pozytywnej normy kompetencyjnej dla syndyka

Podstawą działania syndyka kasy w upadłości w stosunku do członka tej kasy powinien być zawsze przepis praw (np. w przepisach z 1920 r. zarządca upadłości posiadał wyraźną podstawę prawną dla ustalenia obrachunku dopłat). Statut nie jest samoistną podstawą do dochodzenia roszczeń. Zauważyć należy, że nie istnieje szczegółowa, bezpośrednia norma kompetencyjna, wyrażona wprost w ustawie, a przyznająca syndykowi, z pominięciem procedur wiążących upadłego, roszczenie względem członka kasy, za straty powstałe w kasie przed ogłoszeniem upadłości, do podwójnej wysokości wpłaconych udziałów. Norma ogólna dotycząca kompetencji syndyka w zakresie likwidacji wierzytelności upadłego przez syndyka implicite zakłada, że taka wierzytelność istnieje.

Argument odwołujący się do potrzeby ochrony konsumentów

Członkami kasy są w dużej mierze konsumenci w rozumieniu art. 22¹ k.c., którzy podlegają wzmożonej ochronie prawnej z punktu widzenia systemu prawa (por. też art. 4 u. o SKOK). Wykładnia art. 26 ust. 3 u. o SKOK powinna uwzględniać ten aspekt.

Analogia iuris

W dalszej argumentacji można posłużyć się analogią do konstrukcji występujących w prawie spółek. Zgodnie z art. 275 § 3 k.s.h. w okresie likwidacji dopłaty mogą być uchwalane tylko za zgodą wszystkich wspólników spółki z o.o. Jeżeli wspólnicy przed upadłością spółki z o.o. nie zadecydowali o wniesieniu dopłat in concreto, to trudno przyjąć, że syndyk może własną wolą zastąpić uchwałę wspólników i zobowiązać wspólników upadłej spółki z o.o. do wniesienia dopłaty na pokrycie straty bilansowej. Zgodnie z art. 444 § 1 k.s.h. statut spółki akcyjnej może upoważnić zarząd na okres nie dłuższy niż trzy lata do podwyższenia kapitału zakładowego. Zarząd spółki akcyjnej może wykonać przyznane mu upoważnienie przez dokonanie jednego albo kilku kolejnych podwyższeń kapitału zakładowego (tzw. kapitał docelowy). Pomimo że syndyk przejmuje kompetencje zarządu, nie ma on tytułu do złożenia oświadczenia o podwyższeniu kapitału zakładowego spółki akcyjnej w ramach statutowego upoważnienia, mimo że wniesienie przez akcjonariuszy wkładów przyczyniłoby się do stabilizacji finansowej spółki w upadłości.