Prawne zagadnienia inwestowania w złoto w Polsce

Po wybuchu pandemii COVID 19 i agresji Federacji Rosyjskiej na Ukrainę również w Polsce wzrosło zainteresowanie złotem inwestycyjnym. Rynek złota nie jest tak duży jak np. w Niemczech, niemniej z pewnością jest zauważalnym zjawiskiem. Nabywanie złota inwestycyjnego należy traktować tak, jak każdą inwestycję, a zatem jest ona obarczona pewnym ryzykiem. Nie jest to zatem inwestycja dla każdego. Prawo regulujące własność i obrót złotem może się zmieniać. W szczególności, że zazwyczaj inaczej wygląda prawo doby stabilizacji i pokoju, a inaczej prawo czasu niepokoju i wojny (a przed tymi okolicznościami ma m.in. zabezpieczać inwestycja w złoto).

I. Ogólnie o złocie

1. Oferowanie i sprzedaż złota konsumentom a wymogi prawa konsumenckiego

Inwestowanie w złoto, jak wszystko na tym świecie, ma swoje wady i zalety. Jeżeli nabywcami złota inwestycyjnego są konsumenci, wówczas oferowanie i sprzedaż złota podlega drobiazgowym wymogom prawa konsumenckiego, m.in. w zakresie rzetelnej informacji dla konsumentów. Absolutnym minimum jest poinformowanie konsumentów o możliwych ryzykach inwestycyjnych. Nie chodzi tu może o ryzyko uderzenia w Ziemię złotej asteroidy, która zaburzy podaż złota (tak jak kiedyś wielkie odkrycia geograficzne). Niemniej w szczególności przy inwestycjach krótkoterminowych istnieje np. ryzyko odpływu kapitału z rynku złota, a tym samym zwiększenia jego podaży skutkującego spadkiem cen kruszcu. Uchybienia informacyjne, nieprawidłowości przy procedurze sprzedaży złota inwestycyjnego konsumentom (zwłaszcza przez Internet) mogą stanowić praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ustawy z 16 lutego 2007 o ochronie konkurencji i konsumentów. Dopuszczanie się takiej praktyki może rodzić konsekwencje w postaci nałożenia wysokiej kary pieniężnej w trybie administracyjnym.

2. Złoto jako surowiec naturalny (metal w stanie rodzimym)

Złoto jest surowcem naturalnym. To metal w stanie rodzimym w rozumieniu art. 10 ust. 1 ustawy z 9 czerwca 2011r. Prawo geologiczne i górnicze. Nie ma syntetycznego złota. Nie wydrukuje go drukarka 3D. Ocenia się, według szacunków Światowej Rady Złota, że znane zasoby złota na Ziemi zostaną wyczerpane do roku 2050. Na razie nie ma technologii eksploracji kosmosu celem pozyskania kruszcu. Dostępne w handlu złoto pochodzi albo z bieżącego wydobycia (którego koszty rosną) albo z obiegu złotem. O tym dilerzy złota najczęściej nie mówią ale w wielu miejscach świata wydobycie złota narusza prawa człowieka, a w tym prawa dzieci.

3. Zastosowanie złota

Atutem złota jest nie tylko budowana przez tysiąclecia legenda jego wartości. Inaczej niż pieniądz z wykonany z celulozy złoto ma zastosowanie praktyczne. Złoto jest metalem kowalnym, ciągliwym, trwałym – podlega stosunkowo łatwej obróbce. Ma zastosowanie przemysłowe, jubilerskie. Obecnie ma walor dobra inwestycyjnego przechowywanego w odpowiednich skarbcach banków centralnych.

4. Własność złota występującego w stanie naturalnym

W Polsce złoto, jako metal w stanie rodzimym, jest przedmiotem tzw. własności górniczej. Prawo własności górniczej przysługuje Skarbowi Państwa (art. 10 ust. 1 i 5 Prawa geologicznego i górniczego). Zatem złoto w stanie naturalnym w Polsce zawsze stanowi własność Skarbu Państwa, nawet jeżeli zostanie znalezione na powierzchni nieruchomości gruntowej przez jej właściciela.

5. Warunki wydobycia złota w Polsce

Wszelkie złoża złota występujące w stanie naturalnym w Polsce stanowią wyłączną własność Skarbu Państwa. Aby wydobywać złoto należy spełnić następujące warunki. Po pierwsze, należy uzyskać od Skarbu Państwa tzw. użytkowanie górnicze. Po drugie, należy uzyskać koncesję na wydobycie (koncesji wymaga nawet poszukiwanie i rozpoznawanie złóż złota). Po trzecie, należy mieć tytuł prawny do nieruchomości na której będzie prowadzone wydobycie. Niemniej z uwagi na niewielką wielkość złóż obecnie nie prowadzi się w Polsce wydobycia złota.

6. Złoto jako rzecz w rozumieniu Kodeksu cywilnego

Złoto już wydobyte ze złoża jest - jako „przedmiot materialny” - rzeczą w rozumieniu art. 45 k.c. Złoto ze swej istoty nie jest zdolne do przynoszenia pożytków naturalnych w rozumieniu art. 53 § 1 k.c. Złoto jako rzecz może występować w różnych postaciach: jako samorodek, przetopiony złom, moneta bulionowa (czyli moneta inwestycyjna, bita w dużych ilościach, raczej bez wartości kolekcjonerskiej, chociaż zdarzają się wyjątki), moneta historyczna (numizmat), sztabka mennicza, wyrób jubilerski, itp. Złoto może być fragmentem jakiegoś stopu metali. Złom złota jest rzeczą oznaczoną co do gatunku. Sztabka mennicza, jeżeli ma wybity numer serii jest rzeczą oznaczoną co do tożsamości. Sztabkę menniczą w oryginalnym opakowaniu menniczym z numerem serii na opakowaniu również należy traktować jako rzecz oznaczoną co do tożsamości. Monety bulionowe są bite w seriach (w kolejnych latach zwykle zmienia się awers i rewers monety bulionowej), niemniej są rzeczami oznaczonymi co do gatunku. W praktyce złoto nie przynosi tzw. pożytków cywilnych w art. 53 § 2 k.c. Jak to ujął Warren Buffet „złoto nie przynosi dywidendy”. Jest zatem „pasywnym” instrumentem inwestycyjnym. Uważa się, że jest przenośnikiem wartości w czasie. Carska złota rublówka była nazywana „świnką”, gdyż przez wiele lat stanowiła odpowiednik wartości handlowej tego przedstawiciela trzody chlewnej. W starożytności toga rzymska kosztowała 1 uncję złota, a mniej więcej tyle kosztuje w XXI wieku garnitur szyty na miarę.

7. Wartość handlowa złota

Złoto jest przedmiotem notowań na wielu światowych giełdach towarowych. Obecnie liderem jest London Bullion Market Association (LBMA). Oprócz giełdy w Londynie pewne znaczenie mają giełdy w Nowym Jorku, Zurychu, Sydney, Hongkongu. W ostatnich latach znaczenia nabiera giełda szanghajska z uwagi na pozycję Chin na globalnym rynku złota. Mówi się o możliwości stworzenia przez państwa tzw. BRICS waluty do rozliczeń międzynarodowych, opartej na koszyku aktywów, w tym na złocie. Na polskim rynku znaczenie ma także kurs złotówki względem waluty, w której wyceniane jest złoto. Zupełnie innym zagadnieniem jest wartość złota przetworzonego, np. dzieł sztuki, numizmatów, zabytków. W tych ostatnich wypadkach są to wartości indywidualne, znacznie odbiegające od wartości złota nieprzetworzonego.

8. System wag w złocie

W użyciu są różne miary wag w złocie: gramy, kilogramy, tony (układ SI). Używana jest także tzw. uncja trojańska. Jedna uncja trojańska to 31,1034768 grama. W ofercie handlowej złoto inwestycyjne występuje w obu systemach wag i o bardzo różnych wagach. Im większa ilość nabywanego złota, tym niższa jest jego cena.

II. Funkcje złota

1. Złoto a waluta polska

W rozumieniu polskiego prawa dewizowego złoto nie jest walutą polską. Nie jest zatem prawnym środkiem płatniczym w Polsce. Formalnie złoto nie jest pieniądzem. Niemniej jest aktywem płynnym (łatwo je kupić i łatwo je sprzedać). Ma ono zdolność akumulacji wartości. Złoto stosunkowo łatwo jest podzielić, a później połączyć. Współcześnie każdy pieniądz to dług emitenta. Z kolei złoto jest aktywem. „Złoty polski” ładnie brzmi ale polska waluta nie jest oparta o parytet złota. To typowa waluta fiducjarna (czyli oparta na zaufaniu do emitenta). Złoto w polskim systemie prawnym jest natomiast traktowane jako wartość dewizowa.

2. Złoto jako tradycyjny środek płatniczy

Złoto w zamierzchłych czasach było używane jako środek płatniczy. Z czasem ze złota zaczęto bić monety. W epoce monety kruszcowej emitenci pieniądza fałszowali zawartość złota w złocie. Ówczesne psucie monety było przyczyną poważnych kryzysów gospodarczych. Poprzednio emisja pieniądza papierowego bywała oparta na parytecie złota. Konferencja z Bretton Woods w 1944 r. oparła dolara amerykańskiego o stały parytet złota. Niemniej w USA drukowało się dolary ponad wartość swoich rezerw w złocie, co skutkowało nerwowymi roszczeniami o wymianę dolarów na złoto. Aby nie dopuścić do odpływu dolara z USA w 1971 roku prezydent Nixon zawiesił stosowanie porozumienia z Bretton Woods. Odtąd ma miejsce bezprecedensowy w historii dodruk pieniądza papierowego, a później kreacja elektronicznego pieniądza bankowego. Jest to źródło cyklicznych kryzysów finansowych. Szerzej na ten temat: R. Adamus, Dług i niewypłacalność. Analiza na czas kryzysu, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2024.

3. Złoto jako wartość dewizowa

W Polsce o ustroju finansowym złota decyduje prawo dewizowe. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 13 ustawy z lipca 2002 Prawo dewizowe tzw. złotem dewizowym jest złoto w stanie nieprzerobionym oraz w postaci sztab, monet bitych po 1850 r., a także półfabrykatów, z wyjątkiem stosowanych w technice dentystycznej; złotem dewizowym są również przedmioty ze złota zazwyczaj niewytwarzane z tego kruszcu. Złoto dewizowe jest tzw. wartością dewizową. Ta z kolei podlega specyficznej regulacji prawnej.

4. Wyrób ze złota jako zabytek

Zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy z 23 lipca 2003r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, zabytkiem jest m.in. rzecz ruchoma, w tym jej części, będąca dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, której zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Wyrób ze złota może zatem, w oparciu o przywołaną klauzulę generalną, zostać zakwalifikowany jako zabytek. Zabytki wykonane ze złota, o ile odpowiadają dalszym przesłankom podlegają wpisowi do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa. Przepisy reglamentują możliwość np. przetopienia zabytków wykonanych ze złota czy ich stały wywóz za granicę. Wyrób ze złota będący zabytkiem może być przedmiotem obrotu a także przedmiotem rozrządzenia mortis causa.

5. Wyrób ze złota jako muzealium

Wyroby ze złota mogą być muzealiami. Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy z 21 listopada 1996r. o muzeach muzealiami są m.in. rzeczy ruchome stanowiące własność muzeum i wpisane do inwentarza muzealiów. Muzealia stanowią dobro narodowe. Obrót wyrobami ze złota będącymi muzealiami podlega surowej reglamentacji, choć jest także możliwy `(art. 23 ustawy o muzeach).

6. Wyrób ze złota jako przedmiot kultu religijnego

Złoto służy za materiał do wykonywania przedmiotów kultu religijnego. W myśl art. 829 pkt 6 ustawy z 17 listopada 1964r. Kodeks postępowania cywilnego nie podlegają egzekucji przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych. Zgodnie z ogólną regułą prawa upadłościowego przedmioty nie podlegające egzekucji sądowej nie wchodzą również do masy upadłości. Analogicznie, zgodnie z art. 8 § 1 pkt 9 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji nie podlegają egzekucji administracyjnej przedmioty niezbędne zobowiązanemu i członkom jego rodziny do wykonywania praktyk religijnych Ustawodawca nie wskazuje dokładnie, czym konkretnie są przedmioty służące do wykonywania praktyk religijnych. Pojęcie to należy zatem rozumieć zgodnie z ogólnymi zasadami języka polskiego, z uwzględnieniem natury praktyk religijnych odpowiedniego obrządku. Muszą być one bezpośrednio i jednoznacznie związane z kultem religijnym. Ustawa nie wskazuje limitu ich górnej wartości.

III. Obrót złotem w Polsce

1. Reglamentacja działalności gospodarczej w zakresie obrotu zlotem w Polsce

Działalność gospodarcza polegająca na obrocie złotem inwestycyjnym (a ściślej polegająca na: kupnie i sprzedaży wartości dewizowych oraz pośrednictwie w ich kupnie i sprzedaży) może odbywać się w Polsce po uzyskaniu wpisu do rejestru działalności kantorowej. Prowadzenie rafinerii jest natomiast wolną działalnością gospodarczą

2. Swobodny obrót złotem na terenie Polski

Właściciel złota inwestycyjnego obecnie może je swobodnie zbywać na terytorium Polski. Obrót złotem inwestycyjnym w Polsce jest legalny. Nie ma jakichkolwiek limitów dla wielkości prywatnej własności złota inwestycyjnego. Nie ma limitów transakcyjnych dla obrotu złotem. Nie ma wymogów rejestracji posiadanego złota inwestycyjnego. Choć nie zawsze tak było. Zakazy handlu złotem obowiązywały nie tylko w PRL ale również w XX wieku w USA. Zasada swobodnego obrotu złotem w Polsce dotyczy czynności inter vivos (czyli np. sprzedaży, zamiany, darowizny) jak i mortis causa (czyli np. zapis, zapis windykacyjny; złoto podlega dziedziczeniu). Złoto inwestycyjne może być przedmiotem wkładu niepieniężnego do spółki kapitałowej albo wkładu do fundacji rodzinnej.

3. Ograniczenia dewizowe w Polsce w zakresie nabywania złota od nierezydentów spoza UE.

Ograniczeniom podlega nabywanie przez rezydentów, zarówno bezpośrednio, jak i za pośrednictwem innych podmiotów wartości dewizowych (a w tym złota dewizowego) zbywanych przez nierezydentów z krajów trzecich (spoza UE i EOG), w zamian za inne wartości dewizowe lub krajowe środki płatnicze (art. 9 ust. 7 lit. e Prawa dewizowego). Dozwolone jest odstąpienie od tych ograniczeń na podstawie ogólnego albo indywidualnego zezwolenia dewizowego, w zakresie i na warunkach określonych w takim zezwoleniu (art. 5 Prawa dewizowego).

4. Zagadnienie anonimowości i rejestracji transakcji obrotu złotem

Za gotówkę można nabyć złoto inwestycyjne o wartości do 15 000 euro (art. 25 Prawa dewizowego).

5. Transakcja nabycia złota a jego fizyczne wydanie

Od nabycia złota inwestycyjnego, w ramach którego sprzedający wydaje kupującemu złoto w faktyczne posiadanie należy odróżnić skrypty dłużne na złoto (w skrajnych sytuacjach mogą mieć one wartość papieru, na którym je przygotowano). Pewną zaletą złota inwestycyjnego jest to, że jego niewielka ilość kumuluje w sobie znaczną wartość. Dlatego jego przechowywanie nie wymaga wielkogabarytowych przestrzeni (co byłoby niezbędne, gdyby podobną sumę pieniężną zainwestować np. w srebro. Niektórzy dilerzy oferują jednocześnie usługę przechowania złota. W przypadku zawarcia umowy o najem skrzynki depozytowej w banku, zdeponowane tam złoto chronią ogólne przepisy o ochronie własności. Wartość umieszczonego w bankowych depozytach złota nie podlega ochronie ze strony Bankowego Funduszu Gwarancyjnego.

6. Przewóz złota przez granicę Polski

Trochę słabo wygląda regulacja przewozu złota przez granicę Polski w czasie pokoju. Nie chodzi tu o granicę Schengen, czy o granicę UE. Rezydenci i nierezydenci przekraczający granicę państwową Polski są obowiązani zgłaszać, w formie pisemnej, organom celnym lub organom Straży Granicznej, przywóz do kraju oraz wywóz za granicę złota dewizowego, bez względu na ilość, jeżeli jego wartość przekracza łącznie równowartość 10 000 euro. Nie stanowi wykonania obowiązku zgłoszenia podanie w zgłoszeniu nieprawdziwych danych (art. 18 Prawa dewizowego). Co więcej, rezydenci i nierezydenci są obowiązani przedstawiać organom celnym lub organom Straży Granicznej, na ich żądanie, przywożone do kraju lub wywożone za granicę wartości dewizowe. Organy celne oraz organy Straży Granicznej mogą podjąć odpowiednie czynności kontrolne (art. 19 Prawa dewizowego).

IV. Zagadnienia podatkowe

1. Obrót złotem a VAT

Na zasadzie art. 122 ustawy o podatku od towarów i usług dostawa, wewnątrzwspólnotowe nabycia i import złota inwestycyjnego (dokładnie określonego w ustawie) jest zwolnione z podatku VAT.

2. Obrót złotem a podatek dochodowy

Osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej, dokonujące sprzedaży złota inwestycyjnego po okresie 6 miesięcy od końca miesiąca, w którym nastąpiło jego nabycie, nie płacą podatku dochodowego gdyż takie odpłatne zbycie nie jest podatkowym źródłem przychodów (art. 10 ust. 1 pkt 8 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych).

V. Szczególne przypadki nabycia złota

1. Nabycie własności złota poprzez odzysk wtórny

Współczesna technologia pozwala na odzyskanie złota z porzuconych elektrośmieci. Własność ruchomej rzeczy niczyjej (a w tym jej części składowej) nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne (art. 181 k.c.). Nabycie złota nastąpi poprzez jego odzysk z zakupionych w tym celu elektrośmieci, dywanów jubilerskich (na które spadały opiłki złota), itp.

2. Własność tzw. skarbu

Zgodnie z art. 189 k.c. jeżeli rzecz (a w tym np. wyroby ze złota) znaleziono w takich okolicznościach, że poszukiwanie właściciela byłoby oczywiście bezcelowe, staje się ona przedmiotem współwłasności w częściach ułamkowych znalazcy i właściciela nieruchomości, na której rzecz została znaleziona, jeżeli jednak rzecz ta jest zabytkiem, staje się ona własnością Skarbu Państwa, a znalazca jest obowiązany wydać ją niezwłocznie właściwemu staroście. Polska nie jest krajem dla poszukiwaczy złotych skarbów.

3. Znalezienie zgubionego złota

Zagubione przez kogoś złoto jest – z punktu widzenia znalazcy – cudzą własnością. Schowanie do kieszeni znalezionej sztabki złota lub monety bulionowej jest przestępstwem. Zgodnie z art. 284 § 1 Kodeksu karnego, kto przywłaszcza sobie cudzą rzecz ruchomą podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Nie oznacza to, że nie można w sposób legalny stać się jej właścicielem, choć droga do tego celu jest długa. Zgodnie z art. 187 § 1 k.c. rzecz znaleziona, która nie zostanie przez osobę uprawnioną odebrana w ciągu roku od dnia doręczenia jej wezwania do odbioru, a w przypadku niemożności wezwania - w ciągu dwóch lat od dnia jej znalezienia, staje się własnością znalazcy, jeżeli uczynił on zadość swoim obowiązkom. Jeżeli jednak rzecz została oddana staroście, znalazca staje się jej właścicielem, jeżeli rzecz odebrał w wyznaczonym przez starostę terminie. Przy czym zgodnie z art. 187 § 2 k.c. rzecz znaleziona będąca zabytkiem (co może dotyczyć niektórych wyrobów ze złota) po upływie terminu do jej odebrania przez osobę uprawnioną staje się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy znalezione stają się własnością powiatu po upływie terminu do ich odbioru przez znalazcę.

4. Przetworzenie, połączenie, pomieszanie złomu złota

Pomyłkowe wykorzystanie cudzego złomu złota (jako rzeczy zamiennej, oznaczonej tylko co do gatunku) do wytworzenia wyrobu jubilerskiego nie rodzi skutków, o których mowa w art. 190 k.c. Z tych samych przyczyn nie znajdą zastosowanie art. 193 k.c. o połączeniu i pomieszaniu złomu złota. Stop złomu złota może być bez większego trudu podzielony na mniejsze frakcje.

5. Prawo właściciela do porzucenia i przetopienia złota

Zgodnie z art. 180 k.c. właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej, a w tym złota przez to, że w tym zamiarze rzecz porzuci. Właściciel złota np. w postaci monet bulionowych, sztabek menniczych, wyrobów jubilerskich może je przetopić (wyjąwszy zabytki).

6. Nabycie złota od nieuprawnionego

Zgodnie z ogólną zasadą z art. 169 § 1 k.c. jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą zbywa rzecz i wydaje ją nabywcy, nabywca uzyskuje własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie, chyba że działa w złej wierze. Możliwe jest zatem skuteczne nabycie złota od nieuprawnionego. Od tej zasady są jednak pewne wyjątki. W myśl art. 169 § 2 k.c. w przypadku gdy rzecz zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela zostaje zbyta przed upływem lat trzech od chwili jej zgubienia, skradzenia lub utraty, nabywca może uzyskać własność dopiero z upływem powyższego trzyletniego terminu. Ponadto wyłączone jest nabycie wyrobu ze złota od nieuprawnionego, jeżeli był on wpisany do krajowego rejestru utraconych dóbr kultury

VI. Przestępstwa związane ze złotem

1. Złoto inwestycyjne jako przedmiot przestępstwa kradzieży

Jedną z okoliczności przemawiającą przeciwko inwestowaniu w złoto jest ryzyko jego utraty w wyniku kradzieży. Złote sztabki mennicze czy złote monety bulionowe łatwo przetopić, a zatem trudno jest w praktyce odnaleźć pasera, postawić zarzut prokuratorski paserstwa, naprawić szkodę wynikłą z przestępstwa. Wyroby ze złota będące zabytkami wpisanymi do rejestru zabytków albo na Listę Skarbów Dziedzictwa utraconymi przez właściciela w wyniku popełnienia czynu zabronionego, określonego w art. 278 § 1 i 3, art. 279 § 1, art. 280-283 albo art. 284 § 1-3 kodeksu karnego podlegają wpisowi do krajowego rejestru utraconych dóbr kultur.

2. Grabież wojenna złota

Złoto będące własnością państwową jak i prywatną bywa łatwym łupem wojennym. Łatwa możliwość jego przetopienia zaciera ślady grabieży.

Szerzej na ten temat: R. Adamus, Dług i niewypłacalność. Analiza na czas kryzysu, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2024.

Blog