Zinstytucjonalizowane prawo upadłościowe wprowadziły w Polsce dopiero prawodawstwa zaborcze. W okresie rozbiorów, w dziedzinie upadłości obowiązywały, aż cztery porządki prawne. Pruski, austriacki, a w zaborze rosyjskim, w województwach wschodnich rosyjski, a na obszarze Królestwa Kongresowego (w tym także po jego zniesieniu), francuski, „w spadku” po Księstwie Warszawskim. Ponadto na małym obszarze Spiszu i Orawy obowiązywało prawo węgierskie.[1]

Jakkolwiek prawo zaborcze (w głównej mierze niemieckie i austriackie) było zaczynem dla rodzimej konstrukcji prawa upadłościowego, już po odzyskaniu niepodległości.[2]

Co interesujące, tylko na obszarze Królestwa Kongresowego upadłość była ograniczona do „handlujących”. W pozostałym zakresie dopuszczalna była upadłość osoby „niehandlującej” (tzw. upadłość cywilna, powszechna).

Uregulowania zaborcze nie utraciły mocy obowiązującej w 1918 r. ale jeszcze przez stosunkowo długi okres czasu były źródłem prawa upadłościowego w II Rzeczypospolitej.[3]

 

Zabór rosyjski

 

Na obszarze Królestwa Kongresowego (w tym także po jego zniesieniu) postępowanie upadłościowe regulował francuski Kodeks handlowy z 10 września 1807 r. (w pierwotnym brzmieniu), a to art. 437 – 614 (księga III). [4]

Na obszarze ziem wschodnich przepisy dotyczące procedury w sprawach upadłości handlowej były zawarte w ustawie o postępowaniu handlowem z 1832 r. (ze zmianami, ostatnią w roku 1893) w art. 384 do 549.[5] Procedura upadłościowa oparta była o ideę szerokiej autonomii wierzycieli, działających w oparciu o wybierany przez nich zarząd konkursowy. Szczególna regulacja dotyczyła instytucji kredytowych w art. 137 – 172 ustawy kredytowej[6] o zamknięciu instytucji kredytowej na wypadek upadłości.[7]

Datę 21 marca i 12 listopada 1915r. nosi rozporządzenie w przedmiocie tzw. nadzoru sądowego, wprowadzone przez niemieckie władze okupacyjne, na zajętych obszarach zaboru rosyjskiego, wzorowane na niemieckim pierwowzorze z 8 sierpnia 1914r.[8] Przepisy te były powiązane z niewypłacalnością „wskutek wojny”.

 

Zabór austriacki

 

Prezentację źródeł prawa wypada zacząć od patentu konkursowego wydanego za czasów Józefa II w dniu 1 maja 1781r., uzupełnianego w roku 1784.[9] Z dnia 25 grudnia 1868 r. pochodzi nowa austriacka ustawa konkursowa, oparta o wzorce niemieckie.[10]

Reforma austriackiego prawa upadłościowego przypadła na pierwszy rok I wojny światowej. Z daty 10 grudnia 1914r. wymienić należy trzy akty prawne.[11] Po pierwsze, ordynację upadłościową (składająca się z „właściwego” prawa upadłościowego i przewodu upadłościowego). Po drugie, ordynację ugodową poza postępowaniem upadłościowym. Po trzecie, ordynację o zaczepieniu czynności prawnych dłużnika poza postępowaniem upadłościowym.

W dobie II Rzeczypospolitej, w latach 1922 – 1934, austriacka ustawa konkursowa zostanie rozszerzona na obszar Spiszu i Orawy, wypierając tym samym uregulowania węgierskie z zakresu upadłości.[12]

 

Zabór pruski

 

Przepisy o niewypłacalności miały swoje źródło w – rozległym – Landrechcie z 1794r.[13]

Niemniej zasadnicze znaczenie miała Ordynacja upadłościowa z 10 lutego 1877, t.j. ustawa o postępowaniu upadłościowym[14], z mocą obowiązującą od 1 października 1879.[15] Nowela Ordynacji upadłościowej miała miejsce ustawą z 17 maja 1898r.

Ordynacja upadłościowa została wprowadzona ustawą z 10 lutego 1877 r. w przedmiocie wprowadzenia ordynacji upadłościowej (konkursowej) z dnia 10 lutego 1877.[16] Zagadnienia związane z wysokościami opłat w postępowaniu zawarte były w ustawie o kosztach sądowych z 18 czerwca 1878r.[17]

Ów akt prawny wymaga szczególnego podkreślenia, gdyż miał on duży wpływ na uregulowania austriackie, a następnie na polskie z 1934r. Przepisy ordynacji upadłościowej rozpoczynały się od przepisów ogólnych regulujących takie zagadnienia jak masa upadłości, wierzyciele, ograniczenia praw upadłego w zarządzie majątkiem, skutki upadłości dla „aresztu i egzekucji”, skutki upadłości dla zobowiązań upadłego, tzw. zaczepienie (czyli bezskuteczność czynności upadłego względem masy), wyłączenia z masy upadłości, potrącenie, wreszcie zagadnienie wierzytelności w upadłości. Księga druga ordynacji upadłościowej regulowała zasady postępowania upadłościowego. Znajdowały się tam przepisy dotyczące sądu, zarządcy, wydziału wierzycieli (rady wierzycieli), zgromadzenia wierzycieli, „upadłego dłużnika”. Księga druga określała również postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Zgodnie z § 102 ordynacji przesłanką otwarcia postępowania upadłościowego była niewypłacalność. Zgodnie z ustawą „w szczególności należy przyjąć niewypłacalność, gdy nastąpiło zawieszenie wypłat.” Postępowanie mogło być otwarte tylko na wniosek, który mógł złożyć upadły dłużnik i każdy z wierzycieli. Ustawa określała dalej zasady postępowania zarządcy, zgłaszania wierzytelności, w tym zasady dotyczące ustalania spornych wierzytelności, podział pomiędzy wierzycieli. Interesującą instytucją była „przymusowa ugoda” pomiędzy dłużnikiem a wierzycielami nieuprzywilejowanymi. Ordynacja upadłościowa zawierała wreszcie postanowienie szczegółowe, np. dodatkową przesłankę ogłoszenia upadłości spółki akcyjnej na wypadek nadmiernego zadłużenia.

Szczególny charakter miało rozporządzenie o dozorze gospodarczym celem uniknięcia upadłości z 14 grudnia 1916r.[18] Zgodnie z § 1 tego rozporządzenie, kto wskutek wojny stał się niewypłacalnym, mógł zawnioskować zarządzenie dozoru przed sądem. Wniosek ów należało uwzględnić, o ile były widoki na to, ze niewypłacalność lub nadmierne zadłużenie mogły były być usunięte po ustaniu stosunków wojennych lub, że układem z wierzycielami można było zapobiec upadłości. Co interesujące, przedmiotowe rozporządzenie nadal miało zastosowanie po roku 1918, a za przesłankę wszczęcia postępowania regulowanego tym rozporządzeniem uważano „trudne stosunki gospodarcze, będące niewątpliwie wynikiem wojny.”[19] Podczas trwania dozoru jeden lub więcej dozorujących wspierali i nadzorowali działalność gospodarczą dłużnika. W tym celu dozorujący mógł samemu przejąć prowadzenie działalności gospodarczej, wydawać odpowiednie zarządzenia, itp. Na wniosek dłużnika „stojącego pod dozorem” mogła zostać zawarta pomiędzy nim a wierzycielami ugoda przymusowa celem uniknięcia upadłości.

Z punktu widzenia problematyki upadłościowej miała również znaczenie ustawa w przedmiocie zaczepienia działań prawnych (tzn. bezskuteczności w stosunku do wierzycieli) dłużnika poza postępowaniem upadłościowym z 21 lipca 1879 r.[20]

 

 

[1] K. Sójka – Zielińska, Historia prawa, s. 243 – 244, W. Siedlecki, Międzynarodowe prawo upadłościowe, Lwów 1937, s. 7

[2] Zob. F. Zoll, Czy austriackie prawo dotyczące niewypłacalności może stanowić wzór dla polskiego ustawodawcy? Studia Prawnicze z 2001r., nr 2, s. 32

[3] Ewentualne konflikty kolizyjne nie w pełnym zakresie mogły być rozstrzygane przy pomocy prawa \prywatnego międzydzielnicowego – ustawy z 2 sierpnia 2006r. o prawie właściwem dla stosunków międzynarodowych, Dz. U. nr 101, poz. 580. Por. też W. Siedlecki, Międzynarodowe…, s. 9

[4] B. Stelmachowski, Prawo upadłościowe ziem zachodnich, Poznań 1932, s. 1, J. Namitkiewicz, Podręcznik prawa handlowego, wekslowego, czekowego i upadłościowego, wyd. 3, Warszawa 1927, s. 486, K. Sójka – Zielińska, Historia…, s. 247, S. Zawadzki, Prawo cywilne obowiązujące w Królestwie Polskim, t. III, Warszawa 1863, s. 623 – 624

[5] A. Jackowski, Rosyjskie t. zw. „administracje handlowe” na gruncie prawnym Królestwa Polskiego, Gazeta Sądowa Warszawska, z 1906r., s. 253, B. Rotwand, O administracji handlowej i pokrewnych urządzeniach w stosunku do naszych potrzeb, Gazeta Sądowa Warszawska, z 1909r., s. 83 i n., Podręczna Encyklopedja Handlowa, pod red. S. Waschki, t. II, Poznań (bez daty), s. 905, Zbiór Praw (ces. ros.) t. XI, cz. 2

[6] Zbiór Praw (ces. ros.) t. XI cz. 2

[7] Podręczna…, s. 905, O. Buber, Polskie…, s. 8, B. Stelmachowski, Prawo…, s. 1, J. Namitkiewicz, Podręcznik…, s. 537 i n.

[8] S. Goldstein, O zarządzeniu nadzoru celem uniknięcia upadłości, Themis Polska z 1916r., nr 6, s. 335 i n.

[9] K. Babiarz – Mikulska, Status…, s. 35., F. Zoll, Czy austriackie…, s. 32

[10] Dziennik Praw (ces. austr.) z 1869r. nr 1, E. Till, Zasady materyalnego prawa konkursowego austryackiego, Lwów 1910, s. 4, K. Babiarz – Mikulska, Status…, s. 35

[11] L. Trammer, Ordynacja ugodowa, Kraków 1916, s. 2, A . Chełmoński, O nadzorze celem uniknięcia upadłości, Przegląd Prawa Handlowego z 1925r., nr 3, s. 145 i n., Podręczna…, s. 905, J. Namitkiewicz, Podręcznik…, s. 512 i 538. Zob.

[12] W. Siedlecki, Międzynarodowe…, s. 7

[13] K. Babiarz – Mikulska, Status…, s. 32

[14] Dziennik Praw Rzeszy nr 10, s. 351

[15] Zob. J. Hryniewiecki, Ordynacja upadłościowa, Poznań 1926r., s. 5 i n., J. Namitkiewicz, Podręcznik…, s. 509

[16] Dziennik Praw Rzeszy nr 10, s. 248, Zob. J. Hryniewiecki, Ordynacja…, s. 1 i n.

[17] Dziennik Praw Rzeszy, s. 141, Zob. J. Hryniewiecki, Ordynacja…, s. 172 i n.

[18] Dziennik Praw Rzeszy s. 1363, Zob. J. Hryniewiecki, Ordynacja…, s. 119 i n. Wcześniej nadzór sądowy celem uniknięcia upadłości regulowało rozporządzenie z 8 sierpnia 1914r. J. Namitkiewicz, Podręcznik…, s. 545

[19] Zob. J. Hryniewiecki, Ordynacja…, s. 120, J. Namitkiewicz, Podręcznik…, s. 546 i n.

[20] Dziennik Praw Rzeszy, s. 277, Zob. J. Hryniewiecki, Ordynacja…, s. 154 i n.

Blog

26 stycznia 2019
Historia prawa: prawo upadłościowe państw zaborczych.