Zinstytucjonalizowane prawo upadłościowe wprowadziły w Polsce dopiero prawodawstwa zaborcze. W okresie rozbiorów, w dziedzinie upadłości obowiązywały, aż cztery porządki prawne. Pruski, austriacki, a w zaborze rosyjskim, w województwach wschodnich rosyjski, a na obszarze Królestwa Kongresowego (w tym także po jego zniesieniu), francuski, „w spadku” po Księstwie Warszawskim. Ponadto na małym obszarze Spiszu i Orawy obowiązywało prawo węgierskie.[1]

Jakkolwiek prawo zaborcze (w głównej mierze niemieckie i austriackie) było zaczynem dla rodzimej konstrukcji prawa upadłościowego, już po odzyskaniu niepodległości.[2]

Co interesujące, tylko na obszarze Królestwa Kongresowego upadłość była ograniczona do „handlujących”. W pozostałym zakresie dopuszczalna była upadłość osoby „niehandlującej” (tzw. upadłość cywilna, powszechna).

Uregulowania zaborcze nie utraciły mocy obowiązującej w 1918 r. ale jeszcze przez stosunkowo długi okres czasu były źródłem prawa upadłościowego w II Rzeczypospolitej.[3]

Zabór rosyjski

Na obszarze Królestwa Kongresowego (w tym także po jego zniesieniu) postępowanie upadłościowe regulował francuski Kodeks handlowy z 10 września 1807 r. (w pierwotnym brzmieniu), a to art. 437 – 614 (księga III). [4]

Na obszarze ziem wschodnich przepisy dotyczące procedury w sprawach upadłości handlowej były zawarte w ustawie o postępowaniu handlowem z 1832 r. (ze zmianami, ostatnią w roku 1893) w art. 384 do 549.[5] Procedura upadłościowa oparta była o ideę szerokiej autonomii wierzycieli, działających w oparciu o wybierany przez nich zarząd konkursowy. Szczególna regulacja dotyczyła instytucji kredytowych w art. 137 – 172 ustawy kredytowej[6] o zamknięciu instytucji kredytowej na wypadek upadłości.[7]

Datę 21 marca i 12 listopada 1915r. nosi rozporządzenie w przedmiocie tzw. nadzoru sądowego, wprowadzone przez niemieckie władze okupacyjne, na zajętych obszarach zaboru rosyjskiego, wzorowane na niemieckim pierwowzorze z 8 sierpnia 1914r.[8] Przepisy te były powiązane z niewypłacalnością „wskutek wojny”.

Zabór austriacki

Prezentację źródeł prawa wypada zacząć od patentu konkursowego wydanego za czasów Józefa II w dniu 1 maja 1781r., uzupełnianego w roku 1784.[9] Z dnia 25 grudnia 1868 r. pochodzi nowa austriacka ustawa konkursowa, oparta o wzorce niemieckie.[10]

Reforma austriackiego prawa upadłościowego przypadła na pierwszy rok I wojny światowej. Z daty 10 grudnia 1914r. wymienić należy trzy akty prawne.[11] Po pierwsze, ordynację upadłościową (składająca się z „właściwego” prawa upadłościowego i przewodu upadłościowego). Po drugie, ordynację ugodową poza postępowaniem upadłościowym. Po trzecie, ordynację o zaczepieniu czynności prawnych dłużnika poza postępowaniem upadłościowym.

W dobie II Rzeczypospolitej, w latach 1922 – 1934, austriacka ustawa konkursowa zostanie rozszerzona na obszar Spiszu i Orawy, wypierając tym samym uregulowania węgierskie z zakresu upadłości.[12]

Zabór pruski

Przepisy o niewypłacalności miały swoje źródło w – rozległym – Landrechcie z 1794r.[13]

Niemniej zasadnicze znaczenie miała Ordynacja upadłościowa z 10 lutego 1877, t.j. ustawa o postępowaniu upadłościowym[14], z mocą obowiązującą od 1 października 1879.[15] Nowela Ordynacji upadłościowej miała miejsce ustawą z 17 maja 1898r.

Ordynacja upadłościowa została wprowadzona ustawą z 10 lutego 1877 r. w przedmiocie wprowadzenia ordynacji upadłościowej (konkursowej) z dnia 10 lutego 1877.[16] Zagadnienia związane z wysokościami opłat w postępowaniu zawarte były w ustawie o kosztach sądowych z 18 czerwca 1878r.[17]

Ów akt prawny wymaga szczególnego podkreślenia, gdyż miał on duży wpływ na uregulowania austriackie, a następnie na polskie z 1934r. Przepisy ordynacji upadłościowej rozpoczynały się od przepisów ogólnych regulujących takie zagadnienia jak masa upadłości, wierzyciele, ograniczenia praw upadłego w zarządzie majątkiem, skutki upadłości dla „aresztu i egzekucji”, skutki upadłości dla zobowiązań upadłego, tzw. zaczepienie (czyli bezskuteczność czynności upadłego względem masy), wyłączenia z masy upadłości, potrącenie, wreszcie zagadnienie wierzytelności w upadłości. Księga druga ordynacji upadłościowej regulowała zasady postępowania upadłościowego. Znajdowały się tam przepisy dotyczące sądu, zarządcy, wydziału wierzycieli (rady wierzycieli), zgromadzenia wierzycieli, „upadłego dłużnika”. Księga druga określała również postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości. Zgodnie z § 102 ordynacji przesłanką otwarcia postępowania upadłościowego była niewypłacalność. Zgodnie z ustawą „w szczególności należy przyjąć niewypłacalność, gdy nastąpiło zawieszenie wypłat.” Postępowanie mogło być otwarte tylko na wniosek, który mógł złożyć upadły dłużnik i każdy z wierzycieli. Ustawa określała dalej zasady postępowania zarządcy, zgłaszania wierzytelności, w tym zasady dotyczące ustalania spornych wierzytelności, podział pomiędzy wierzycieli. Interesującą instytucją była „przymusowa ugoda” pomiędzy dłużnikiem a wierzycielami nieuprzywilejowanymi. Ordynacja upadłościowa zawierała wreszcie postanowienie szczegółowe, np. dodatkową przesłankę ogłoszenia upadłości spółki akcyjnej na wypadek nadmiernego zadłużenia.

Szczególny charakter miało rozporządzenie o dozorze gospodarczym celem uniknięcia upadłości z 14 grudnia 1916r.[18] Zgodnie z § 1 tego rozporządzenie, kto wskutek wojny stał się niewypłacalnym, mógł zawnioskować zarządzenie dozoru przed sądem. Wniosek ów należało uwzględnić, o ile były widoki na to, ze niewypłacalność lub nadmierne zadłużenie mogły były być usunięte po ustaniu stosunków wojennych lub, że układem z wierzycielami można było zapobiec upadłości. Co interesujące, przedmiotowe rozporządzenie nadal miało zastosowanie po roku 1918, a za przesłankę wszczęcia postępowania regulowanego tym rozporządzeniem uważano „trudne stosunki gospodarcze, będące niewątpliwie wynikiem wojny.”[19] Podczas trwania dozoru jeden lub więcej dozorujących wspierali i nadzorowali działalność gospodarczą dłużnika. W tym celu dozorujący mógł samemu przejąć prowadzenie działalności gospodarczej, wydawać odpowiednie zarządzenia, itp. Na wniosek dłużnika „stojącego pod dozorem” mogła zostać zawarta pomiędzy nim a wierzycielami ugoda przymusowa celem uniknięcia upadłości.

Z punktu widzenia problematyki upadłościowej miała również znaczenie ustawa w przedmiocie zaczepienia działań prawnych (tzn. bezskuteczności w stosunku do wierzycieli) dłużnika poza postępowaniem upadłościowym z 21 lipca 1879 r.[20]

Blog