Jak wskazuje O. Buber, „w źródłach dawnego prawa polskiego nie znajdujemy ścisłych danych co do materialnych i proceduralnych zasad w sprawach upadłościowych.”[1] O. Buber podkreśla, iż zagadnienia dochodzenia roszczeń od niewypłacalnego dłużnika różniły się w zależności od tego, czy dotyczyły „spraw ziemskich”, spraw miejskich niehandlowych, czy spraw handlowych.[2] Było to konsekwencją ukształtowania się prawa stanowego, a zatem zjawiskiem typowym na tle epoki.

Po pierwsze, w sprawach ziemskich, po przeprowadzeniu egzekucji „osobistej i samowolnej” właściciel ziemski winien był przekazać nieruchomość największemu wierzycielowi, który jako posesor traditorius dzierżył ją, aż do zaspokojenia własnej wierzytelności i wierzytelności innych wierzycieli.[3] Obowiązywały szczególne zasady kolejności zaspakajania wierzycieli. „Na pierwszym miejscu były zaspakajane pretensje gruntowe, zużyte do reparacji dóbr, a podnoszące ich wartość, później zasługi ludzi dworskich, dalej zapisy grodowe, obligi, wyderkafy, pia legata, długi wekslowe, itd.”[4] Z kolei pod koniec XVIII w. celem zaspokojenia wierzycieli komisarze przeprowadzali przetargi na sprzedaż nieruchomości. Postępowanie składało się z pięciu etapów. Pierwszym była komportacja dokumentów (zgłoszenie wierzytelności), drugim likwidacja (badanie wierzytelności), trzecim taksacja dóbr, czwartym kolokacja (zabezpieczanie długów na dobrach), wreszcie przetarg.[5]

W źródłach można odnaleźć ciekawe regulacje pączkujących naówczas instytucji preupadłościowych. W konstytucji sejmu ekstraordynaryjnego warszawskiego z roku 1775 wskazano na następującą instytucję, pod nazwą „Ubespieczenie długów” (pisownia oryginalna). „Zapobiegając ruinie fortun szlacheckich, a ztąd nieustannym kłotniom y processom, ktore o długi na dobra szlacheckie zaciągnione bywać zwykły, kładąc tamę, nakazujemy wszystkim grodom tak w Koronie, iako y Litwie, ażeby protokuł osobliwy dla osób długi zaciągających uformowały, w ktory protokuł żadne inne tranzakcye przyimowane być nie powinny, tylko długi obywatelow tego Woiewodztwa, Ziemi lub Powiatu, dla czego mieć chcemy, aby każdego pożyczającego pieniędzy dług w tę księgę wciągniony był.”[6] Prawodawca z rejestru długów („protokuł osobliwy”) czynił zatem swoisty instrument zapobiegania niewypłacalności. W tej samej konstytucji sejmowej, znajduje się m. in. „ułatwienie sprawy kredytorów do substancji Urodzonego Piotra Potockiego konkurruiących, tudzież zaspokojenie Urodzonego Iozefa Potockiego Krayczego Koronnego z kredytorami y debitorami iego.”[7] Poszukiwanie korzeni prawa upadłościowego i w tym miejscu skłania do obszerniejszego cytatu. „Ponieważ substancya Urodzonego Piotra Potockiego (…) długami obciążona, dla zaspokojenia osób do teyże substancyi przychodzących iest w odpowiedzi kredytorom, ktorzy lubo processa y dekreta w rożnych iuryzdykcyach podtrzymywali, że iednak dla rożnych okoliczności, też dekreta y processa swoiego nie wzięły skutku, y kredytorowie dotąd zaspokoieni być nie mogli, przeto zbliżaiąc sprawiedliwość, y satysfakcyą ukrzywdzonym, Komissyą potrzebną być uznaiemy.” Dalej następuje wyliczenie składu Komisji, z podaniem imion, nazwisk i tytułów jej członków, a także podana jest rota przysięgi. W treści konstytucyjne sejmowej określono również sposób procedowania Komisji, zasady uznania wierzytelności[8] i ich zaspokojenia. Przykładów jednostkowego rozstrzygania spraw związanych z niezaspokojonymi wierzytelnościami jest więcej.[9] Wskazuje to na jeszcze mało dojrzałe stadium rozwoju prawa upadłościowego. Przy czym analiza przedmiotów działania innych Komisji wskazuje, iż przywołany sposób załatwiania niektórych spraw związanych z nie zaspokojonymi wierzycielami nie były osobliwością prawną na tle epoki.

Po drugie, w sprawach miejskich, niehandlowych, jeżeli właściciel nieruchomości miejskich był zadłużony, wówczas władze miejskie obowiązane były nieruchomość sprzedać w przetargu publicznym i zaspokoić wierzycieli z uzyskanej ceny. Co do zasady wierzyciele byli traktowani równorzędnie, przy stosunkowym zmniejszeniu kwot przeznaczonych na ich zaspokojenie (tzw. potioritas iure falcidiae).[10]

Po trzecie, jak podaje O. Buber, w sprawach handlowych, pomiędzy kupcami, obowiązywało zwyczajowe prawo niemieckie.[11]

Blog