Układ częściowy nie jest osobnym rodzajem postępowania restrukturyzacyjnego: jest konstrukcją prawną możliwą do stosowania wyłącznie w postępowaniu o zatwierdzenie układu i w przyspieszonym postępowaniu układowym (art. 182 ust. 1 p.r.) i w uproszczonym postępowaniu restrukturyzacyjnym[1]. Układ częściowy pozwala na restrukturyzację tylko części wierzytelności układowych, a także pozwala na „przymusowe” objęcie nim wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo, z tym zastrzeżeniem, że nie może w wyniku tego dojść do uszczerbku zaspokojenia wierzycieli korzystających z atrybutów zabezpieczenia rzeczowego. Poruszany w tym artykule problem ma pierwszoplanowe znaczenie dla funkcjonalności i przydatności układu częściowego.

Zgodnie z ogólnym przepisem art. 161 ust. 1 p.r. propozycje układowe mogą przewidywać podział wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów. Konstrukcja ta wyrasta z trafnego założenia, że interesy wierzycieli nie są jednorodne ale mogą być w odpowiedni sposób grupowane. Podział na kategorie interesów jako konstrukcja teoretyczna została wprowadzona do polskiego systemu prawa już w roku 2003, przez Prawo upadłościowe i naprawcze. Obecnie w praktyce stosunkowo rzadko spotyka się jednorodne propozycje układowe i, w konsekwencji tego, unitarne układy.

Konsekwencją proceduralną art. 161 ust. 1 p.r. jest, odnoszący się do zgromadzenia wierzycieli art. 119 ust. 2 i 3 p.r., zgodnie z którym, jeżeli głosowanie nad układem przeprowadza się w grupach wierzycieli, obejmujących poszczególne kategorie interesów, układ zostaje przyjęty, jeżeli w każdej grupie wypowie się za nim większość głosujących wierzycieli z tej grupy, mających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności, przysługujących głosującym wierzycielom z tej grupy. Rozważania dotyczące relacji między art. 161 ust. 1 p.r. a art. 119 ust. 2 i 3 p.r. mają charakter ogólno-teoretyczny. Większości głosów w poszczególnych postępowaniach przedstawia poniższa tabela.

Przy czym według zasad ogólnych układ zostaje przyjęty, chociażby nie uzyskał wymaganej większości w niektórych z grup wierzycieli, jeżeli wierzyciele mający łącznie dwie trzecie sumy wierzytelności przysługujących głosującym wierzycielom głosowali za przyjęciem układu, a wierzyciele z grupy lub grup, które wypowiedziały się przeciw przyjęciu układu, zostaną zaspokojeni na podstawie układu w stopniu nie mniej korzystnym niż w przypadku przeprowadzenia postępowania upadłościowego. Ponieważ w postępowaniu o zatwierdzenie układu, w którym może być przyjęty układ częściowy, nie ma instytucji zgromadzenia wierzycieli odpowiednikiem art. 119 ust. 2 i 3 p.r. jest art. 217 ust. 2 i 3 p.r.

Przepisy o układzie częściowym (art. 180 i n. p.r.) nie odnoszą się wprost do problematyki podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów. Niemniej należy wskazać na treść art. 186 p.r., którego brzmienie ma istotne znaczenie z punktu widzenia omawianego tu dylematu.

Przepis art. 186 p.r. statuuje normę proceduralną, zgodnie z którą układ częściowy zostaje przyjęty, jeżeli większość wierzycieli, którzy oddali ważny głos, mających łącznie dwie trzecie sumy wierzytelności przysługującej wierzycielom objętym układem częściowym i uprawnionym do głosowania, głosowała za przyjęciem układu częściowego. Jest to ewidentnie lex specialis względem regulacji art. 119 ust. 1 p.r. (i odpowiednio art. 217 ust. 1 p.r.) zgodnie z którym przyjęcie układu ma miejsce, jeżeli wypowie się za nią większość głosujących wierzycieli, którzy oddali ważny głos, mających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności przysługujących głosującym wierzycielom. Przepis art. 186 p.r. milczy natomiast na temat możliwości głosowania w grupach w przypadku układu częściowego.

Czy zatem w ramach propozycji układowych w ramach układu częściowego może dojść do podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów? W tej materii pojawiły się w teorii i praktyce przynajmniej dwa całkowicie odrębne stanowiska, które mają niebagatelny wpływ na racjonalność wykorzystania przepisów o układzie częściowym. Wymagają one odpowiedniego komentarza.

Wypada zacząć od zaprezentowania stanowiska przeciwnego względem bronionego w niniejszym opracowaniu. W postanowieniu Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 29 maja 2017 r.[2], działającego jako sąd drugiej instancji, uznano, że w ramach propozycji układowych w ramach układu częściowego nie może dojść do podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów. Jakie argumenty przedstawiono w uzasadnieniu takiego zapatrywania? Po pierwsze wskazano, że art. 180 ust. 2 p.r., stanowi o wyodrębnieniu wierzycieli objętych układem częściowym, a nie o grupach wierzycieli obejmujących poszczególne kategorie interesów, tak jak przewidział to ustawodawca w art. 217 ust. 2 p.r. Po drugie, podniesiono, że art. 186 p.r. dotyczący przyjęcia układu częściowego nie wspomina nic o głosowaniu w grupach, w przeciwieństwie do art. 217 p.r. (sprawa dotyczyła postępowania o zatwierdzenie układu). W opinii Sądu Okręgowego w Warszawie „konstrukcja art. 186 p.r. wskazuje, iż w postępowaniu restrukturyzacyjnym zmierzającym do zawarcia układu częściowego nie ma miejsca na podział na grupy interesu. Wszyscy wierzyciele objęci tym układem muszą być traktowani jednakowo - z zastrzeżeniem art. 163 ust. 3 p.r., czyli dostosowania propozycji układowych dla wierzycieli zabezpieczonych na majątku dłużnika do przysługującego im pierwszeństwa. W razie potrzeby zaproponowania wierzycielom objętym układem częściowym różnych propozycji układowych konieczne jest przeprowadzenie kilku osobnych postępowań o zawarcie układu częściowego.” Punkt ciężkości dla tego stanowiska to zatem wnioski wyprowadzane z treści art. 186 p.r.

Należy bezwzględnie bronić poglądu, że w ramach propozycji układowych w przypadku układu częściowego /będącego „dodatkiem” do jednego z trzech wskazanych postępowań restrukturyzacyjnych/ może dojść do podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów.[3] Dlaczego?

Po pierwsze wskazać należy, że składając propozycje układowe dla wierzycieli korzysta się z autonomii woli, która de lege lata jest szeroko gwarantowana w Prawie restrukturyzacyjnym. Ustawodawca już w Prawie upadłościowym i naprawczym z 2003r. odszedł od przyjętej w Prawie o postępowaniu układowym z 1934 r., a obecnie całkowicie anachronicznej, konstrukcji numerus clausus propozycji układowych. Swoboda składania propozycji układowych jest odbiciem zasady swobody umów (art. 353¹ k.c.) w płaszczyźnie układu, przy czym sam układ nie jest klasyczną umową: do jego skuteczności wymagana jest zgoda odpowiedniej większości (ale nie wszystkich) wierzycieli i jego zatwierdzenie przez sąd restrukturyzacyjny. Podział wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów i dopasowanie do tych grup odrębnych propozycji układowych jest również wyrazem autonomii woli. Zatem przepis art. 161 p.r. jest normą merytoryczną, która wyznacza ramy autonomii woli co do podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów. Ograniczenie autonomii woli, jako sfery wolnościowej, wymaga wyraźnej podstawy normatywnej. Przepis art. 161 p.r., który odnosi się do wszystkich typów postępowań restrukturyzacyjnych nie wskazuje, w jakikolwiek sposób, aby nie miał być on stosowany w ramach układu częściowego. Na liberalnej koncepcji autonomii woli jednostek spoczywają podwaliny prawa prywatnego. Z tej przyczyny prezentowany tu argument w dyskusji ma charakter fundamentalny.

Po drugie, przepisy dotyczące samego układu częściowego, choć expresis verbis wprowadzają szereg restrykcji[4] dla układu częściowego, to nie wskazują w jakikolwiek sposób wprost na wyłączenia dopuszczalności podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów. Argumentacja przeciwna do tu prezentowanej opiera się li tylko na wykładni pozajęzykowej, jak dalej zostanie dowiedzione, opartej na dyskusyjnych przesłankach.

Po trzecie, podnieść należy, że wyodrębnienie wierzycieli objętych układem częściowym nie wyłącza dopuszczalności podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów. Kwalifikacja wierzycieli do układu częściowego to jedna płaszczyzna analityczna, której weryfikacja przez sąd następuje, w trybie szczególnym, na podstawie art. 182 ust. 2 – 5 p.r. Z kolei podział wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów to zupełnie inna płaszczyzna analityczna, której weryfikacja przez sąd następuje na podstawie art. 164 - 165 p.r. mających walor norm ogólnych. Nie można zatem owych płaszczyzn sprowadzić do wspólnego mianownika. W konsekwencji wierzyciele zakwalifikowani do układu częściowego mogą być adresatem takich samych (unitarnych) albo różnych propozycji układowych. Z kolei linia demarkacyjna podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów może przebiegać po linii wyodrębnienia kilku grup wierzycieli do układu częściowego albo w całkowicie inny sposób. Podkreślić należy, że sam przepis art. 180 ust. 2 p.r. nie zakazuje wprost podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów.

Po czwarte, należy opowiedzieć się przeciwko tezie, że norma proceduralna dotycząca głosowania nad układem częściowym (art. 186 p.r.), nie zakazująca w swym brzmieniu wprost podziału wierzycieli na grupy obejmujące poszczególne kategorie interesów, może być – w drodze jej interpretacji – miarodajnym ogranicznikiem dla uprawnień merytorycznych przy składaniu propozycji układowych, jeżeli żadna inna merytoryczna norma prawna nie wprowadza wprost takiego zakazu. Zadaniem normy instrumentalnej jest jedynie określenie drogi i sposobu realizacji uprawnień wynikających z norm materialnoprawnych. Interpretacja normy proceduralnej ma zbyt małą moc sprawczą aby ograniczyć autonomię woli jednostki przyznaną jej przez normę merytoryczną. Jak trafnie zauważa A.J. Witosz w takim przypadku należy do głosowania grupami odpowiednio stosować mechanizm opisany w art. 119 ust. 2 i 3 p.r. jest art. 217 ust. 2 i 3 p.r.[5] Przy czym większość kapitałową dla przyjęcia przez wierzycieli układu bezwzględnie określa przepis art. 186 p.r.

Po piąte, pewne wnioski w dyskusji wypływają z faktu istnienia podwyższonego progu wymaganej akceptacji wierzycieli dla układu częściowego i sensu podziału wierzycieli na kategorie interesu. Zacznijmy od tej drugiej z wymienionych kwestii. Jaki jest zatem sens podziału wierzycieli na kategorie interesu? Na czoło wysuwają się dwa aspekty: możliwość zaproponowania różnych propozycji układowych wierzycielom i ułatwienia w głosowaniu nad układem w grupach, zgodnie z regulacją art. 119 ust. 2 i 3 p.r. jest art. 217 ust. 2 i 3 p.r.

W nawiązaniu do powyższego wypada zauważyć, że de lege lata przepisy ogólne przewidują niezwykle liberalne wymogi dla przyjęcia układu. Układ – zgodnie z art. 119 ust. 1 p.r. i art. 217 ust. 1 p.r. - zostaje przyjęty, jeżeli wypowie się za nim większość głosujących wierzycieli (tzw. większość osobowa), którzy oddali ważny głos, mających łącznie co najmniej dwie trzecie sumy wierzytelności przysługujących głosującym wierzycielom (tzw. większość kapitałowa). Zatem większość kapitałową – na zasadach ogólnych – oblicza się jedynie według sumy wierzytelności biorącej udział w głosowaniu. Jeżeli w głosowaniu bierze zatem udział tylko 1% ogółu wierzycieli układowych, wówczas układ może zostać przyjęty 2/3 kapitału obliczonego od wysokości wierzytelności wierzycieli głosujących. Przepisy ogólne o większości układowej nie chronią interesów wierzycieli pasywnych nawet gdyby ci ostatni byli w większości. Tymczasem próg dla przyjęcia układu częściowego jest już znacznie bardziej restrykcyjny.[6] Zgodnie z art. 186 p.r. układ częściowy zostaje przyjęty, jeżeli większość wierzycieli, którzy oddali ważny głos, mających łącznie dwie trzecie sumy wierzytelności przysługującej wierzycielom objętym układem częściowym i uprawnionym do głosowania, głosowała za przyjęciem układu częściowego. Przepis art. 186 p.r. nie ma odpowiednika art. 119 ust. 2 i 3 p.r. jest art. 217 ust. 2 i 3 p.r. ale jego zasadniczą funkcją jest jedynie odmiennie, bardziej surowe określenie większości potrzebnej dla przyjęcia układu. Przepis art. 186 p.r. zmierza do ochrony interesów wierzycieli pasywnych.

Zatem przepis art. 186 p.r. nie dewaluuje istoty podziału wierzycieli na kategorie interesu jakim jest możliwość złożenia zróżnicowanych propozycji układowych. Z kolei głosowanie w grupach w układzie częściowym winno zapewnić przyjęcie szczególnego progu większości kapitałowej, o którym mowa w art. 186 p.r.

Po szóste, należy zwrócić uwagę na ustawowe wymogi indywidualizacji propozycji układowych dla niektórych wierzycieli. Na przykład autonomię woli ogranicza art. 160 p.r. w zakresie propozycji układowych co do restrukturyzacji składek na ubezpieczenie społeczne czy art. 181 p.r. odnoszący się do propozycji układowych gwarantujących pełne zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonych rzeczowo „albo przewidujące zaspokojenie wierzyciela w stopniu nie niższym od tego, jakiego może się spodziewać w przypadku dochodzenia wierzytelności wraz z należnościami ubocznymi z przedmiotu zabezpieczenia.” Gdyby zatem w ramach układu częściowego wierzycielem był Zakład Ubezpieczeń Społecznych i wierzyciel zabezpieczony rzeczowo, którego wierzytelność jedynie częściowo znajduje pokrycie w przedmiocie zabezpieczenia wówczas w niektórych sytuacjach nie byłoby możliwe de iure przedstawienie identycznych propozycji układowych. Zgodnie z art. 160 ust. 1 p.r. propozycje układowe dotyczące składek na ubezpieczenie społeczne mogą obejmować wyłącznie rozłożenie na raty lub odroczenie terminu płatności. Możliwości restrukturyzacji są tu zatem bardzo „płaskie”. Z kolei propozycje układowe dla wierzyciela zabezpieczonego rzeczowo w sposób częściowy winny uwzględniać paradygmat wynikający z art. 183 ust. 1 p.r. zgodnie z którym propozycje układowe nie mogą przewidywać dla wierzycieli objętych układem częściowym korzyści, które zmniejszają możliwość zaspokojenia wierzytelności nieobjętych układem. Indywidualizacja propozycji układowych dla niektórych rodzajów wierzycieli obecna w układzie częściowym, można rzec, niekiedy wymusza kategoryzację wierzycieli.

W literaturze przedmiotu A. J. Witosz trafnie zauważa, że przeciwnicy bronionej tu koncepcji nie są do końca konsekwentni gdyż nie kwestionują potrzeby odmiennego traktowania w układzie częściowym wierzycieli zabezpieczonych rzeczowo na podstawie art. 163 ust. 3 p.r.[7]

Po siódme, należy powołać się na względy celowościowe. Wykładnia przepisów Prawa restrukturyzacyjnego powinna zapewnić jak najbardziej szerokie stosowanie procedur restrukturyzacji. Ekonomiczna wykładnia prawa powinna zapewnić jego funkcjonalność. Stanowisko przeciwne w poważny sposób limituje sferę możliwości postępowania dla dłużnika i wierzycieli (tych ostatnich przede wszystkim poprzez akt głosowania nad określoną treścią propozycji układowych).

Po ósme, należy powołać się na zasady ekonomiki proceduralnej. Pogląd o potrzebie zawarcia tylu układów częściowych ile jest kategorii interesów całkowicie zmierza ad absurdum. Każde postępowanie restrukturyzacyjne rodzi stosunkowo niemałe koszty (opłata od wniosku, zaliczka na koszty postępowania, wynagrodzenie nadzorcy sądowego), trud organizacyjny, ryzyka związane z powodzeniem postępowania, itp. Jaki jest sens ekonomiczny niepotrzebnego mnożenia bytów? Rozproszona restrukturyzacja ma znikomą szansę na przyjęcie przez praktykę. Jeżeli problem restrukturyzacji dotyczy spółki jawnej i wspólników spółki i każdy z tych podmiotów składa własny wniosek restukturyzacyjny (z uwagi na treść art. 167 ust. 1 p.r.: „układ nie narusza praw wierzyciela wobec (…) współdłużnika dłużnika”) to mnożenie tych postępowań jeszcze przez liczbę kategorii wierzycieli prowadzi tak naprawdę do bezsensu restrukturyzacji. Co prawda argument o popularności praktycznej danego rozwiązania legislacyjnego nie jest dobrze przyjmowany w dyspucie naukowej ale nie jest w tym sporze widoczny sens pomijania ekonomiki proceduralnej. Dalej zauważyć należy, że o ile kategoria interesu może obejmować tylko jednego wierzyciela (np. Zakład Ubezpieczeń Społecznych) o tyle postępowanie restrukturyzacyjne nie może toczyć się z udziałem tylko jednego wierzyciela. W niektórych przypadkach konstrukcja wielości układów częściowych nie byłaby w ogóle możliwa do wdrożenia.

Blog