Akces Polski do Unii Europejskiej pod wieloma względami stworzył nowe warunki dla wykonywania wolnych zawodów prawniczych w naszym kraju, a w tym także dla wykonywania zawodu adwokata i zawodu radcy prawnego. Rozwój transgranicznego rynku wymiany dóbr i usług niewątpliwie wywoła konieczność zapewnienia nowej jakości usług prawnych i spowoduje zacieśnienie współpracy pomiędzy prawnikami pochodzącymi z różnych krajów. Adwokat (radca prawny), pomimo znacznej swobody w wykonywaniu wolnych zawodów w Unii Europejskiej[1], w praktyce rzadko kiedy będzie mógł samodzielnie zapewnić swojemu klientowi świadczenie pomocy prawnej w kilku krajach. Przedmiotem omówienia w niniejszym artykule będzie zatem możliwość zastosowania instytucji Europejskiego Zgrupowania Interesów Gospodarczych (EZIG)[2] jako platformy dla współpracy pomiędzy osobami wykonującymi wolne zawody prawnicze w różnych krajach członkowskich Unii Europejskiej.[3]

I. Ogólna charakterystyka Europejskiego Zgrupowania Interesów Gospodarczych

Na wstępie należałoby w przynajmniej bardzo ogólnych zarysach przybliżyć Czytelnikowi instytucję Europejskiego Zgrupowania Interesów Gospodarczych. Otóż EZIG jest jednostką organizacyjną posiadającą podmiotowość prawną, cechującą się elastycznością i brakiem formalizmu, która umożliwia swoim członkom, pochodzącym z przynajmniej dwóch różnych państw członkowskich Wspólnoty, współdziałanie w związku z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą (wykonywanym wolnym zawodem) przy zachowaniu ekonomicznej i prawnej niezależności.[4] Celem wprowadzenia tej instytucji do europejskiego porządku prawnego było przede wszystkim ułatwienie współpracy na szczeblu międzynarodowym, a także przezwyciężanie prawnych, fiskalnych, psychologicznych barier, jakie mogą pojawić się w związku z taką współpracą.[5]

Powyższe informacje wymagają jednak dalszego rozwinięcia. Pierwszą z charakterystycznych cech EZIG jest „wspólnotowy” charakter tej instytucji.[6] Powstanie i byt prawny zgrupowania możliwy jest bowiem tylko i wyłącznie w oparciu o przepisy prawa europejskiego, a to rozporządzenia Rady Wspólnot Europejskich Nr 2137/85 z dnia 25.07.1985 r.[7], które weszło w życie w dniu 3.08.1985 r.[8] Co prawda wspomniane rozporządzenie nie reguluje wszystkich aspektów wiążących się z funkcjonowaniem EZIG i odsyła, w wielu przypadkach, do norm właściwego prawa krajowego, ale owe odesłania dotyczą kwestii mających raczej uboczne znaczenie.[9] Instytucję EZIG w polskim porządku prawnym ma osadzić ustawa o spółkach europejskich.[10] Wspólnotowy charakter EZIG wyposaża tą instytucję w swoistą „neutralność prawną” co w konsekwencji powinno powodować, iż nie będzie miał większego znaczenia wybór kraju członkowskiego Unii Europejskiej, w którym zgrupowanie zostanie zarejestrowane. Zaznaczyć przy tym należy, że członkami zgrupowania mogą muszą być przynajmniej dwa podmioty. Po pierwsze mogą to być osoby fizyczne, które wykonują działalność przemysłową, handlową, rzemieślniczą, rolniczą, wolne zawody albo inne usługi na terenie Unii (art. 4 ust. 1 lit. b). Po drugie mogą to być spółki w rozumieniu art. 48 ust. 2 (dawny art. 58 ust. 2) Traktatu Rzymskiego i inne podmioty prawa publicznego lub prywatnego, założone zgodnie z porządkiem prawnym państwa członkowskiego, które mają swoją prawną lub statutową siedzibę oraz zarząd główny we Wspólnocie (art. 4 ust. 1 lit. a). Prawo wewnętrzne państwa członkowskiego może jednak, z uwagi na interes publiczny tego państwa, zabronić lub ograniczyć uczestnictwa w zgrupowaniu pewnych rodzajów osób fizycznych, spółek, firm czy innych osób prawnych (art. 4 ust. 4).[11] Co ważne, istotne znaczenie ma pochodzenie członków EZIG. Zgrupowanie winno bowiem składać się przynajmniej z dwóch spółek podmiotów prawa publicznego i prywatnego, o których mowa w art. 4 ust. 1, które mają swój zarząd główny w różnych państwach członkowskich lub z przynajmniej dwóch osób fizycznych, o których mowa w art. 4 ust. 1, które prowadzą swoją główną działalność w różnych państwach członkowskich, lub z jednej spółki podmiotu prawa publicznego lub prywatnego, o której mowa w art. 4 ust. 1, i jednej osoby fizycznej, z których pierwszy podmiot ma swój zarząd główny w jednym z państw członkowskich, a drugi prowadzi swoją główną działalność w innym państwie członkowskim.

Przypomnieć w tym miejscu także należy, iż rozporządzenie stanowi szczególne źródło prawa europejskiego. Rozporządzenia mają bowiem ogólne zastosowanie, obowiązują w całości i są stosowane bezpośrednio we wszystkich państwach członkowskich Wspólnoty, gdyż nie wymagają aktu implementacji do prawa krajowego (art. 249 ust. 2 – dawny art. 189 ust. 2 – Traktatu Rzymskiego). [12]

Drugą ważną cechą charakterystyczną EZIG jest wyposażenie tej instytucji w podmiotowość prawną, a z drugiej strony zapewnienie pełnej autonomii i niezależności członkom zgrupowania.[13] Podmiotowość prawna EZIG w sposób wyraźny odróżnia ta instytucję od czysto umownych form kooperacji.[14] Zgodnie z brzmieniem art. 1 ust. 2 zgrupowanie ma zdolność do nabywania wszelkich praw i zaciągania zobowiązań we własnym imieniu, zawierania umów lub dokonywania innych czynności prawnych, pozywania lub bycia pozwanym. Prawo europejskie samo nie wyposaża zgrupowania w osobowość prawną. Pozwala jednak, aby prawo wewnętrzne państw członkowskich określiło, że EZIG wpisane do prowadzonego w danym państwie rejestru będzie wyposażone w osobowość prawną (art. 1 ust. 3). Zgrupowanie zarejestrowane w rejestrze przedsiębiorców w Polsce, zgodnie z projektem ustawy o spółkach europejskich, nie będzie posiadało osobowości prawnej. Działanie zgrupowania poprzez jego organy (które zgrupowanie posiada niezależnie od tego czy ma osobowość prawną) ma w swoim założeniu zapewniać lepszą reprezentację członków niż działanie indywidualne.[15] Nie można w tym miejscu nie poruszyć ważkiego zagadnienia transparencji podatkowej. Verba legis z dochodu uzyskanego w wyniku działalności zgrupowania opodatkowani są wyłącznie jego uczestnicy (art. 40).[16]

Trzecią ważną cechą EZIG na którą należałoby zwrócić uwagę, jest tzw. pomocnicza natura działalności zgrupowania.[17] Zgodnie z art. 3, celem zgrupowania jest ułatwienie albo rozwijanie działalności gospodarczej jego uczestników, polepszanie albo powiększanie wyników tej działalności, nie zaś osiąganie zysków.[18] Dalej postawiony został wymóg powiązania działalności zgrupowania z działalnością gospodarczą jego uczestników. Podkreślić jednak należy, iż owa pomocnicza natura zgrupowania nie powinna być odczytywana jako takie ograniczenie zdolności operacyjnych zgrupowania, które sprowadzałoby je do pośledniej roli.[19]

Czwartą cechą charakterystyczna EZIG, która wypadnie w tym miejscu wskazać, jest specyficzna struktura zgrupowania tworząca jego w miarę stabilny kręgosłup, ale przy tym bardzo elastyczna. Rozporządzenie nr 2137/85 gwarantuje bowiem zgrupowaniu zdolność adaptacji do zmieniających się warunków rynkowych i aktualnych potrzeb, poprzez zapewnienie jego członkom znaczącej swobody przy ułożeniu ich wzajemnych relacji w drodze umowy i w działalności zgrupowania pro foro interno.[20] Elastyczność zgrupowania widoczna jest zarówno w fazie jego tworzenia jak i funkcjonowania i odnosi się do płaszczyzny operacyjnej jak i finansowej. W rozporządzeniu nr 2137/85 wymieniono dwa organy obligatoryjne zgrupowania, to jest członków działających in pleno i zarządcę (zarządców), przy czym możliwe jest powołanie innych organów, które można nazwać fakultatywnymi, o kompetencjach każdorazowo bliżej określonych w umowie założycielskiej (art. 16 ust. 1). Najwyższym organem zgrupowania są jego członkowie, którzy posiadają kompetencję do podejmowania wszelkich decyzji dla osiągnięcia celów zgrupowania (art. 16 ust. 2). Do kompetencji członków zgrupowania należy w szczególności : zmiana celów zgrupowania, zmiana liczby głosów przyznanych poszczególnym członkom, zmiana zasad podejmowania uchwał, wydłużenie czasu trwania zgrupowania ponad okres przewidziany w umowie założycielskiej, zmiana wkładów wnoszonych przez wszystkich lub niektórych członków, zmiana innych obowiązków członków, zmiana umowy założycielskiej (zob. art. 17 ust. 2). W wielu przypadkach rozporządzenie wprowadza wymóg jednomyślnego podejmowania uchwał.[21] Z kolei zarządca (zarządcy) ma, w zasadzie, wyłączne prawo do reprezentowania zgrupowania w stosunku do osób trzecich (art. 20 ust. 1 – kompetencje pro foro externo) i bieżącego prowadzenia spraw zgrupowania (art. 19 ust. 1 in principio – kompetencje pro foro interno). Zarządcami mogą być osoby fizyczne – członkowie zgrupowania albo osoby spoza tego grona, których liczba jest dowolna. Nadmienić jednak należy, że w art. 19 ust. 2 dozwala się, aby państwo członkowskie, w odniesieniu do zgrupowań zarejestrowanych w rejestrze podlegającym prawu tego państwa, przewidziało, iż zarządcą może być osoba prawna.[22] Bardzo atrakcyjną cechą zgrupowania jest wspomniana powyżej dyspozycyjność finansowa. Przepisy rozporządzenia nr 2137/85 nie nakładają na zgrupowanie wymogu zebrania i utrzymywania jakiegokolwiek kapitału.[23] Zgrupowanie może zatem finansować swoją działalność, np. w drodze pobierania cyklicznych składek od członków. Nie ogranicza się również przedmiotu wkładu do zgrupowania. Zgrupowanie nie może jednak zbierać kapitału w drodze publicznej subskrypcji (art. 23). Z kolei formalności związane z powstaniem zgrupowania zredukowane są w zasadzie do minimum. Sprowadzają się one do zawarcia umowy w zwykłej formie pisemnej i do przeprowadzenia procedury rejestracyjnej.[24] Zgrupowanie może być instrumentem współdziałania zarówno ad hoc, jak i dłuższego, na czas nieokreślony. Elastyczność zgrupowania szczególnie widoczna jest także w zdolności zgrupowania do przeniesienia swojej siedziby z jednego kraju członkowskiego Unii Europejskiej do innego bez potrzeby likwidacji i ponownego otwarcia działalności, stwarzającej niewątpliwe komplikacje prawne i czasem znaczące reperkusje podatkowe.[25]

Jako ostatnia cecha zgrupowania, bynajmniej jednak nie o najmniejszym znaczeniu, zostanie wskazana nieograniczona, wspólna i solidarna odpowiedzialność członków zgrupowania za jego zobowiązania. Można to ująć z następującej strony : rozporządzenie nr 2137/85 poprzez nałożenie na członków odpowiedzialności za zobowiązania zgrupowania zapewnia EZIG zaufanie kontrahentów do jego konstrukcji. Oczywiście wprowadzenie odpowiedzialności solidarnej członków – w optyce polskiej tradycji prawnej solidarności o charakterze gwarancyjnym – jest konsekwencją braku wymogów co do zebrania kapitału.[26]

Powyższe uwagi – jak sądzę – winny być wystarczające do rozważań poświęconych konkretnemu zaadresowaniu konstrukcji zgrupowania.

II. Europejskie Zgrupowanie Interesów Gospodarczych jako instytucja wykorzystywana przez osoby wykonujące wolne zawody prawnicze

Tak się złożyło, iż w początkowym okresie istnienia EZIG najliczniejszą grupą zawodową zakładającą zgrupowania byli prawnicy.[27] Nie ma potrzeby aby rozstrzygać w tym miejscu, czy był to wynik szczególnej atrakcyjności tej instytucji dla wolnych zawodów prawniczych czy może efekt większego rozeznania prawników w przepisach prawnych. Dość powiedzieć, iż EZIG nadal cieszy się zainteresowaniem środowisk prawniczych, w szczególności tych, dla których wykonywany zawód łączy się z potrzebą utrzymywania międzynarodowych kontaktów.

Konieczne będzie w tym miejscu zwrócenie uwagi Czytelnika na zapis w preambule do rozporządzenia nr 2137/85 wedle którego, celem zgrupowania jest wyłącznie ułatwianie albo rozwijanie działalności jego członków, aby umożliwić im powiększenie własnych rezultatów, a także, że ze względu na ten pomocniczy charakter, działalność zgrupowania musi mieć związek z działalnością gospodarczą jego członków, a nie ją zastępować. Przy czym pojęcie działalności gospodarczej powinno być interpretowane w jak najszerszym znaczeniu. Oznacza to, iż przez działalność gospodarczą określoną w rozporządzeniu uznać należy także działalność zawodową wykonywaną przez adwokata, bez względu na to jak działalność gospodarczą definiowałby dany przepis prawa krajowego. Wreszcie, w preambule do rozporządzenia nr 2137/85 zamieszczono zapis, iż z wymienionych wcześniej względów „samo zgrupowanie nie może wobec osób trzecich wykonywać wolnego zawodu.”

Zgrupowanie nie jest zatem kolejną formą spółki w ramach której adwokat (radca prawny) może wykonywać wolny zawód, tak jak to może czynić np. w ramach spółki cywilnej czy partnerskiej. Jakie może być zatem praktyczne zastosowanie tej instytucji? W ramach zgrupowania można koordynować wykonywaną przez jego członków działalność, wzajemnie przekazywać do załatwienia prowadzone przez poszczególnych członków sprawy, wspólnie – nie waham się użyć tego stwierdzenia – pozyskiwać nowych klientów, wymieniać doświadczenia, materiały, przeprowadzać konsultacje i szkolenia, popularyzować wiedzę prawniczą itp. Przede wszystkim jednak EZIG może być wykorzystywane jako instrument do organizowania obsługi prawnej klientów przeprowadzających transakcje międzynarodowe. W takim przypadku obsługa prawna wykonywana będzie przez poszczególnych członków zgrupowania, którzy mimo „zrzeszenia się” w zgrupowaniu nie tracą w nim swojej tożsamości.[28] Już zatem w tym miejscu należałoby stwierdzić, że EZIG stanowić może interesującą alternatywę wobec tworzenia międzynarodowych spółek prawniczych (będących pochodną procesów globalizacyjnych rynku) zdolnych do zapewnienia usług prawnych w kilku krajach.[29] Czy tak się stanie na szerszą skalę oczywiście zależy od praktyki, niemniej istnieją dobre teoretyczne podstawy dla adaptacji EZIG jako instrumentu międzynarodowego współdziałania tych prawników, którzy dopasowując się do potrzeb rynku jednocześnie chcą zachować autonomię i niezależność. Pewnym atutem EZIG może być również to, iż zgrupowanie nie musi prowadzić permanentnej działalności, ale może ożywać w przypadku pojawienia się konkretnej potrzeby gospodarczej.

Adwokat (radca prawny) mający stałą praktykę w Polsce może zostać członkiem EZIG zarejestrowanego na terytorium jakiegokolwiek państwa członkowskiego Wspólnoty, a także na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.[30]

Kończąc ten wątek rozważań wypada zauważyć, że rozporządzenie zakłada istnienie swoistego iunctim pomiędzy działalnością członków (wykonujących wolny zawód) a działalnością zgrupowania (które samo jako takie wolnego zawodu wykonywać nie może). Powstaje pytanie, jak dalece owo powiązanie winno być silne. Wydaje się, iż można postawić tezę, iż zgrupowanie może prowadzić każdego rodzaju działalność, którą według obiektywnych i rozsądnych kryteriów można by uznać za pomocną dla działalności jego członków.

Wreszcie należałoby zastanowić się, kto może zostać członkiem EZIG. Jak już o tym była mowa wcześniej, członkami zgrupowania mogą być zarówno osoby fizyczne (np. adwokaci wykonujący swój zawód indywidualnie), jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej i osoby prawne (np. spółki partnerskie adwokatów).

Jak się wydaje, nie będzie właściwe ograniczenie członkostwa w zgrupowaniu tylko do jednego rodzaju wolnego zawodu prawniczego. Może zatem zostać członkiem jednego zgrupowania zarówno adwokat jak i np. notariusz.[31] Co więcej, należałoby również dopuścić uczestnictwo w ramach tego samego zgrupowania rzeczoznawców, biegłych rewidentów, księgowych, a zatem szerokiego kręgu osób, które mogą być powiązane ze świadczeniem usług prawnych. Skoro w swoim założeniu zgrupowanie ma być forum dla współpracy i kooperacji nie wydaje się słuszne wprowadzanie zbyt daleko idących ograniczeń, nawet gdyby ustawodawstwo danego kraju wprowadzało sztywne wymogi co do kategorii osób mogących uczestniczyć w spółce zajmującej się świadczeniem usług prawnych. Pogląd tu prezentowany można podeprzeć odwołaniem się do ducha rozporządzenia nr 2137/85, które zastrzega jak najszersze otwarcie tej instytucji dla osób zainteresowanych.[32]

Specyfiką EZIG z udziałem osób wykonujących wolne zawody prawnicze jest powiązanie członkostwa z posiadaniem uprawnień do wykonywania wolnych zawodów prawniczych. Kryteria do stwierdzenia czy dana osoba posiada uprawnienia do wykonywania określonego zawodu prawniczego (zawodu adwokata) określają właściwe przepisy.

Jak już o tym pokrótce wspomniano w pierwszej części niniejszego artykułu, zmiany składu osobowego zgrupowania podlegają ścisłej kontroli jego członków.[33] Odpowiada to interesom osób wykonujących zawód szczególnego zaufania publicznego. Każdy członek może zbyć swój udział w zgrupowaniu na rzecz innego członka lub osoby trzeciej. Dla skuteczności takiego zbycia niezbędna jest jednak jednomyślna zgoda pozostałych członków (art. 22 ust. 1). Wstąpienie do zgrupowania spadkobierców osoby fizycznej możliwe jest na warunkach wskazanych w umowie założycielskiej, a w przypadku ich braku, w jednomyślnej uchwale członków (art. 28 ust. 2). Z kolei przyjęcie nowego członka wymaga jednomyślnej uchwały członków zgrupowania (art. 26 ust. 1). Można jednak a priori wyłączyć w umowie założycielskiej możliwość nabycia udziału w zgrupowaniu, zarówno w przypadku czynności prawnej inter vivos jak i mortis causa, przez osobę, która nie spełnia określonych w umowie kryteriów, np. nie posiada uprawnień do wykonywania wolnego zawodu zgodnie z właściwymi przepisami. Nie może natomiast w ogóle stać się członkiem zgrupowania osoba, na rzecz której ustanowiono zabezpieczenie na udziale członka w zgrupowaniu (art. 22 ust. 2).[34]

Ustanie członkostwa w zgrupowaniu może nastąpić z uwagi na szereg przyczyn. Członek może wypowiedzieć swoje członkostwo na warunkach określonych w umowie założycielskiej, a w braku takich postanowień za jednomyślną zgodą pozostałych członków (art. 27 ust. 1). Ponadto można wypowiedzieć swoje członkostwo w zgrupowaniu z uwagi na „słuszne i stosowne przyczyny” (art. 27 ust. 1 in fine). Członkostwo osoby fizycznej ustaje z chwilą jej śmierci (art. 28 ust. 1). W myśl art. 28 ust. 1 przyczyną ustania stosunku członkostwa może być zaprzestanie przez członka spełniania warunków, o których mowa w art. 4 ust. 1. Można wyrazić zatem zapatrywanie, iż zaprzestanie wykonywania wolnego zawodu przez osobę fizyczną uzasadnia wygaśnięcie jej stosunku członkostwa w zgrupowaniu.

Członek zgrupowania może być także z niego wyłączony z innych przyczyn bliżej określonych w umowie założycielskiej i, w każdym przypadku, jeżeli w sposób rażący nie wypełnia swoich obowiązków albo powoduje lub zagraża powstaniu poważnych zakłóceń w działalności zgrupowania. Wyłączenie członka może nastąpić tylko w drodze orzeczenia sądowego, o którego wydanie może wystąpić większość pozostałych członków, jeżeli umowa założycielska nie stanowi inaczej (art. 27 ust. 2).

Blog