Zgodnie z art. 127 ust. 1 p.u. bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej.

Jaka jest funkcja art. 127 ust. 1 p.u.? Przepisy o bezskuteczności czynności upadłego względem masy upadłości (art. 127 – 135) mają, w swoim założeniu, służyć ochronie masy upadłości, a tym samym wierzycieli upadłego, przed niekorzystnymi czynnościami upadłego dokonanymi przed ogłoszeniem upadłości. Obowiązujący porządek prawny nie wprowadza zasad regulowania zobowiązań w konkretnej kolejności. Por. D. Chrapoński, w: R. Adamus, H. Buk, D. Chrapoński, P. Dragon, L. Guza, W. Klyta, S. Ociessa, A. Pokora, A. Witosz, A.J. Witosz, L. Zieliński, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2014, wyd. 5, s. 373. Z kolei doświadczenie praktyczne uczy, że dłużnicy – wobec grożącej im upadłości – niejednokrotnie podejmują czynności dla wyzbycia się swojego majątku i nie zaspakajają wierzycieli w równym stopniu. W konsekwencji może się okazać, iż niektóre czynności upadłego mogą prowadzić do uprzywilejowania niektórych uczestników obrotu. Prawo upadłościowe i naprawcze przyjmuje zatem konstrukcję korygowania ex post niektórych czynności dłużnika w przypadku ogłoszenia jego upadłości. Niektóre czynności dłużnika – gdyby nie ogłoszenie upadłości – mogłyby być dalej skuteczne. Konstrukcja bezskuteczności czynności upadłego jest zatem jednym z instrumentów służącym polepszeniu sytuacji ogółu wierzycieli wskutek ogłoszenia upadłości ich dłużnika. Konstrukcja bezskuteczności czynności upadłego jednocześnie pozostawia (przyszłemu) upadłemu pewną swobodę działania w obrocie prawnym przed ogłoszeniem upadłości. Zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z 20 marca 2002r., V CKN 888/00, OSNC 2003, Nr 3, poz. 39, Zob. A.Jakubecki, w: A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze, wyd. 2, Kraków 2006, s. 382 i n., F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze w zarysie, Kraków 2004, s. 102 i n., R. Adamus, Bezskuteczność i zaskarżanie czynności upadłego w Prawie upadłościowym i naprawczym, w: Instytucje prawa upadłościowego i naprawczego pod red. A. Witosza, Katowice 2006, s. 70 i n., R. Adamus, Bezskuteczność i zaskarżanie czynności upadłego. Komentarz, Warszawa 2009. W piśmiennictwie instytucję bezskuteczności czynności upadłego trafnie traktuje się jako instrument realizacji funkcji windykacyjnej prawa upadłościowego. M. Kuźnik, Umowy powodujące przelew wierzytelności a bezskuteczność czynności upadłego z mocy prawa, w: Instytucje prawa upadłościowego i naprawczego pod red. A. Witosza, t. II, Katowice 2008, s. 111.

Konstrukcja bezskuteczności czynności prawnych ma na celu ochronę uzasadnionych interesów wierzycieli i nie może poza ten cel wykraczać. Stosowanie omawianej instytucji w praktyce nie może, poza potrzebą osiągnięcia wspomnianego celu, krzywdzić kontrahenta (przyszłego upadłego). W tym miejscu tytułem przykładu można wskazać, że bezskutecznością objęte są czynności do maksymalnych rozmiarów wierzytelności przysługujących wierzycielom. Por. wyrok Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2002r., II CKN 1336/00, nie publ. Zob. szerzej na ten temat: R. Adamus, Dopuszczalność zarzutu nadpłynności masy upadłości w przypadku bezskuteczności czynności upadłego, Monitor Prawniczy 2014.

Bezskuteczne względem masy upadłości – i to z mocy samego prawa - są czynności prawne upadłego wskazane w art. 127 ust. 1 p.u. Przez czynność prawną rozumieć należy regulację stosunków cywilnoprawnych dokonywaną przez podmioty prawa cywilnego w sposób i przy spełnieniu przesłanek prawem przewidzianych. Z. Radwański, w: System prawa prywatnego, Tom 2. Prawo cywilne – część ogólna. Pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2002, s. 33. Komentowany przepis dotyczy czynności prawnych dwustronnych jak i jednostronnych. M. Allerhand, Prawo upadłościowe. Komentarz, Bielsko – Biała 1991, s. 179. Może się również odnosić do relacji wielostronnych. Przy czym bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego, o ile spełniają k u m u l a t y w n i e trzy omówione poniżej przesłanki (art. 127 ust. 1 p.u.).

1. Pierwszą przesłanką bezskuteczności czynności upadłego jest dokonanie jej w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (w tzw. okresie ochronnym). Ów termin ma charakter terminu prawa materialnego, podobnie jak inne okresy ochronne, a zatem oblicza się go według zasad wyrażonych w art. 111 k.c. Nie ma tu znaczenia czy wniosek o ogłoszenie upadłości złożył późniejszy upadły czy jego wierzyciel.

2. Drugą przesłanką jest rozporządzenie przez upadłego jego „majątkiem”. Jednakże przedmiotem czynności upadłego będzie zazwyczaj nie tyle jego majątek co poszczególny składnik majątkowy. Czynnością rozporządzającą jest czynność, której bezpośrednim celem i skutkiem jest przeniesienie, obciążenie albo zniesienie prawa majątkowego. Z. Radwański, System..., s. 183 i n. Bezpośrednim następstwem rozporządzenia jest zmiana stanu praw majątkowych podmiotu, który rozporządzenia dokonał. Przykładem czynności rozporządzającej jest zbycie rzeczy, zwolnienie z długu, obciążenie rzeczy ograniczonym prawem rzeczowym, zrzeczenie się prawa rzeczowego. Por. np. P. Zimmerman, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2007, s. 171. Nie będzie zatem bezskuteczna czynność upadłego jedynie o skutku zobowiązującym. Por. M. Allerhand, Prawo…, s. 179. Nie będą także bezskuteczne zaniechania upadłego w wyniku których nie powiększył on stanu swojego majątku, gdyż ochronie podlega jedynie uszczuplenie substancji majątkowej. J. Korzonek, Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym. Komentarz, Kraków 1935, s. 131. Przez „majątek” rozumieć należy rzeczy jak i prawa. Nie będą bezskuteczne czynności mające za przedmiot prawa niemajątkowe. Por. M. Allerhand, Prawo…, s. 180.

3. Trzecią przesłanką jest dokonanie czynności nieodpłatnie albo odpłatnie, ale w taki sposób, iż wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej. Czynnością prawną nieodpłatną jest taka czynność, na skutek której upadły dokonał na rzecz drugiej strony przysporzenia, nie otrzymując w zamian korzyści majątkowej stanowiącej ekwiwalent tego przysporzenia. Czynności prawne nieodpłatne należą – w polskim systemie prawnym – do wyjątkowych. Z uwagi na swoją bezekwiwalentność czynności te korzystają ze słabszej ochrony prawnej niż czynności odpłatne. Jak podnosi się w literaturze przedmiotu, czynnością o charakterze nieodpłatnym jest np. darowizna (art. 888 k.c.), a w tym, w zasadzie, darowizna obciążliwa (tzw. donatio cum modo, art. 893 k.c.), renta ustanowiona bez wynagrodzenia (art. 906 § 2 k.c.), nieodpłatne przysporzenie o postaci ofiary, zrzeczenie się prawa, zwolnienie z długu, itp. Chodzi tu zatem o typowe czynności dokonywane pod tytułem darmym. Nie jest natomiast czynnością nieodpłatną np. zwrot przedmiotu otrzymanego na podstawie nieważnego aktu prawnego M. Allerhand, Prawo…, s. 183. Sąd Najwyższy orzekł, iż w przypadku spełnienia przez upadłego świadczenia z tytułu przekazu, to nieodpłatny charakter tego świadczenia należy rozważyć w relacji zarówno do przekazującego jak i do odbiorcy przekazu. Zob. wyrok Sądu Najwyższego z 16 lutego 1998r., II CKN 599/97, OSNC 1998, Nr 10, poz. 160. Bezskuteczne są również czynności częściowo odpłatne, ale w wyniku których istnieje z n a c z n a dysproporcja pomiędzy wzajemnymi świadczeniami. Przy ocenie stopnia dysproporcji pomiędzy świadczeniami, należy posługiwać się kryteriami obiektywnymi. K. Babiarz – Mikulska, Bezskuteczność czynności upadłego w stosunku do masy upadłości w świetle przepisów ustawy – prawo upadłościowe i naprawcze (próba usystematyzowania i analizy przesłanek), Przegląd Sądowy z 2003 nr 7 –8, s. 104. Wobec sformułowań ustawy niewielka dysproporcja nie pozwala na uznanie czynności za bezskuteczną. W piśmiennictwie trafnie zaproponowano, aby przy ustalaniu znaczenia rażącej dysproporcji świadczeń posłużyć się kanonami wykładni wypracowanymi na tle innych instytucji prawnych, np. art. 388 k.c. (wyzysk) S. Gurgul, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, wyd. 5, s. 397 – 398. Dysproporcja świadczeń będzie zatem miała miejsce m.in. w przypadku w y z y s k u. Okoliczność, że przedsiębiorca zawarł z (przyszłym) upadłym korzystną dla siebie umowę, czy umowę typowo zawieraną na rynku, nie jest jeszcze jednoznaczne ze ziszczeniem się przesłanek z art. 127 ust. 1 p.u.n. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 17 lipca 2013r., IACa 234/13 trafnie przyjął, że „bezskuteczne z mocy prawa są także czynności, na podstawie których świadczenie upadłego w rażącym stopniu przewyższa wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego albo zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej. Nie każda więc dysproporcja wartości świadczenia upadłego i drugiej strony czynności prowadzi do bezskuteczności czynności, lecz tylko taka, która ma rażący charakter.” W podsumowaniu tego wątku można postawić tezę, że pomiędzy czynnością odpłatną i pozornie odpłatną w rozumieniu art. 127 ust. 1 p.u. zachodzą niewielkie rożnice.

Sąd Apelacyjny w Krakowie – na tle art. 54 pr. upadł. z 1934 r.- uznał, że okoliczność, iż upadły nie jest bezpośrednim odbiorcą korzyści majątkowej - z dokonanej przez drugą stronę czynności prawnej - nie jest doniosła dla oceny jej odpłatnego charakteru. Zdaniem tego Sądu zastrzeżenie spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie uchyla wzajemnej korelacji pomiędzy dyspozycjami majątkowymi dokonanymi przez upadłego i drugą stronę. Natomiast względy przemawiające za ochroną drugiej strony przemawiają przeciwko kwalifikacji takiej czynności prawnej jako nieodpłatnej, tylko dlatego, że upadły wskazał osobę trzecią jako odbiorcę świadczenia drugiej strony. Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 24 lutego 1993r., I ACr 52/93, Transformacje Prawa Prywatnego z 2002r., Nr 1 – 2, s. 141.

Przepis art. 127 ust. 1 przewiduje bezskuteczność z mocy prawa nieodpłatnych czynności prawnych jak i czynności pozornie odpłatnych gdyż ustawodawca traktuje takie relacje gospodarcze za nieracjonalne na przedpolu niewypłacalności. Przepisy prawa upadłościowego – inaczej niż przepisy Kodeksu cywilnego – nie posługują się przesłanką świadomości pokrzywdzenia wierzycieli pomiędzy stronami czynności: (przyszłym) upadłym i osobą trzecią. Niemniej działanie ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli jest „wbudowane” w konstrukcję bezskuteczności czynności upadłego w prawie upadłościowym. Innymi słowy, przy dokonywaniu interpretacji przepisów jak i przy ich stosowaniu nie można prowadzić do pokrzywdzenia interesów kontrahenta (przyszłego) upadłego o ile dana czynność nie krzywdzi wierzycieli, a jednocześnie nie jest czynnością nieodpłatną ani pozornie odpłatną. Przepis art. 127 ust. 1 p.u., jako regulacja odnosząca się do ważnej czynności prawnej, nie może być interpretowany w sposób rozszerzający.

Umowy nieodpłatne albo umowy pozornie odpłatne w istocie rzeczy stanowią – w zasadzie - rzadkość w rzetelnym obrocie gospodarczym. Najczęściej umowy gospodarcze mają charakter ekwiwalentny. Co do zasady należałoby przyjąć ekwiwalentność także dla zawieranych w obrocie gospodarczym umów rezerwacyjnych. Por. M. Kućka, Umowa rezerwacyjna. Zagadnienia konstrukcyjne, Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego, 2009, nr 2, s. 241 i n., B. Gliniecki, Ustawa deweloperska. Komentarz do ustawy o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego, Warszawa 2012, s. 33 – 34. Teza o causa donandi takich umów byłaby całkowicie nieuprawniona.

Blog