Zgodnie z art. 127 ust. 1 p.u. bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego lub dla osoby trzeciej.
Jaka jest funkcja art. 127 ust. 1 p.u.? Przepisy o bezskuteczności czynności upadłego względem masy upadłości (art. 127 – 135) mają, w swoim założeniu, służyć ochronie masy upadłości, a tym samym wierzycieli upadłego, przed niekorzystnymi czynnościami upadłego dokonanymi przed ogłoszeniem upadłości. Obowiązujący porządek prawny nie wprowadza zasad regulowania zobowiązań w konkretnej kolejności. Por. D. Chrapoński, w: R. Adamus, H. Buk, D. Chrapoński, P. Dragon, L. Guza, W. Klyta, S. Ociessa, A. Pokora, A. Witosz, A.J. Witosz, L. Zieliński, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Warszawa 2014, wyd. 5, s. 373. Z kolei doświadczenie praktyczne uczy, że dłużnicy – wobec grożącej im upadłości – niejednokrotnie podejmują czynności dla wyzbycia się swojego majątku i nie zaspakajają wierzycieli w równym stopniu. W konsekwencji może się okazać, iż niektóre czynności upadłego mogą prowadzić do uprzywilejowania niektórych uczestników obrotu. Prawo upadłościowe i naprawcze przyjmuje zatem konstrukcję korygowania ex post niektórych czynności dłużnika w przypadku ogłoszenia jego upadłości. Niektóre czynności dłużnika – gdyby nie ogłoszenie upadłości – mogłyby być dalej skuteczne. Konstrukcja bezskuteczności czynności upadłego jest zatem jednym z instrumentów służącym polepszeniu sytuacji ogółu wierzycieli wskutek ogłoszenia upadłości ich dłużnika. Konstrukcja bezskuteczności czynności upadłego jednocześnie pozostawia (przyszłemu) upadłemu pewną swobodę działania w obrocie prawnym przed ogłoszeniem upadłości. Zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z 20 marca 2002r., V CKN 888/00, OSNC 2003, Nr 3, poz. 39, Zob. A.Jakubecki, w: A. Jakubecki, F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze, wyd. 2, Kraków 2006, s. 382 i n., F. Zedler, Prawo upadłościowe i naprawcze w zarysie, Kraków 2004, s. 102 i n., R. Adamus, Bezskuteczność i zaskarżanie czynności upadłego w Prawie upadłościowym i naprawczym, w: Instytucje prawa upadłościowego i naprawczego pod red. A. Witosza, Katowice 2006, s. 70 i n., R. Adamus, Bezskuteczność i zaskarżanie czynności upadłego. Komentarz, Warszawa 2009. W piśmiennictwie instytucję bezskuteczności czynności upadłego trafnie traktuje się jako instrument realizacji funkcji windykacyjnej prawa upadłościowego. M. Kuźnik, Umowy powodujące przelew wierzytelności a bezskuteczność czynności upadłego z mocy prawa, w: Instytucje prawa upadłościowego i naprawczego pod red. A. Witosza, t. II, Katowice 2008, s. 111.
Konstrukcja bezskuteczności czynności prawnych ma na celu ochronę uzasadnionych interesów wierzycieli i nie może poza ten cel wykraczać. Stosowanie omawianej instytucji w praktyce nie może, poza potrzebą osiągnięcia wspomnianego celu, krzywdzić kontrahenta (przyszłego upadłego). W tym miejscu tytułem przykładu można wskazać, że bezskutecznością objęte są czynności do maksymalnych rozmiarów wierzytelności przysługujących wierzycielom. Por. wyrok Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2002r., II CKN 1336/00, nie publ. Zob. szerzej na ten temat: R. Adamus, Dopuszczalność zarzutu nadpłynności masy upadłości w przypadku bezskuteczności czynności upadłego, Monitor Prawniczy 2014.
Bezskuteczne względem masy upadłości – i to z mocy samego prawa - są czynności prawne upadłego wskazane w art. 127 ust. 1 p.u. Przez czynność prawną rozumieć należy regulację stosunków cywilnoprawnych dokonywaną przez podmioty prawa cywilnego w sposób i przy spełnieniu przesłanek prawem przewidzianych. Z. Radwański, w: System prawa prywatnego, Tom 2. Prawo cywilne – część ogólna. Pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2002, s. 33. Komentowany przepis dotyczy czynności prawnych dwustronnych jak i jednostronnych. M. Allerhand, Prawo upadłościowe. Komentarz, Bielsko – Biała 1991, s. 179. Może się również odnosić do relacji wielostronnych. Przy czym bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego, o ile spełniają k u m u l a t y w n i e trzy omówione poniżej przesłanki (art. 127 ust. 1 p.u.).
Sąd Apelacyjny w Krakowie – na tle art. 54 pr. upadł. z 1934 r.- uznał, że okoliczność, iż upadły nie jest bezpośrednim odbiorcą korzyści majątkowej - z dokonanej przez drugą stronę czynności prawnej - nie jest doniosła dla oceny jej odpłatnego charakteru. Zdaniem tego Sądu zastrzeżenie spełnienia świadczenia na rzecz osoby trzeciej nie uchyla wzajemnej korelacji pomiędzy dyspozycjami majątkowymi dokonanymi przez upadłego i drugą stronę. Natomiast względy przemawiające za ochroną drugiej strony przemawiają przeciwko kwalifikacji takiej czynności prawnej jako nieodpłatnej, tylko dlatego, że upadły wskazał osobę trzecią jako odbiorcę świadczenia drugiej strony. Zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 24 lutego 1993r., I ACr 52/93, Transformacje Prawa Prywatnego z 2002r., Nr 1 – 2, s. 141.
Przepis art. 127 ust. 1 przewiduje bezskuteczność z mocy prawa nieodpłatnych czynności prawnych jak i czynności pozornie odpłatnych gdyż ustawodawca traktuje takie relacje gospodarcze za nieracjonalne na przedpolu niewypłacalności. Przepisy prawa upadłościowego – inaczej niż przepisy Kodeksu cywilnego – nie posługują się przesłanką świadomości pokrzywdzenia wierzycieli pomiędzy stronami czynności: (przyszłym) upadłym i osobą trzecią. Niemniej działanie ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli jest „wbudowane” w konstrukcję bezskuteczności czynności upadłego w prawie upadłościowym. Innymi słowy, przy dokonywaniu interpretacji przepisów jak i przy ich stosowaniu nie można prowadzić do pokrzywdzenia interesów kontrahenta (przyszłego) upadłego o ile dana czynność nie krzywdzi wierzycieli, a jednocześnie nie jest czynnością nieodpłatną ani pozornie odpłatną. Przepis art. 127 ust. 1 p.u., jako regulacja odnosząca się do ważnej czynności prawnej, nie może być interpretowany w sposób rozszerzający.
Umowy nieodpłatne albo umowy pozornie odpłatne w istocie rzeczy stanowią – w zasadzie - rzadkość w rzetelnym obrocie gospodarczym. Najczęściej umowy gospodarcze mają charakter ekwiwalentny. Co do zasady należałoby przyjąć ekwiwalentność także dla zawieranych w obrocie gospodarczym umów rezerwacyjnych. Por. M. Kućka, Umowa rezerwacyjna. Zagadnienia konstrukcyjne, Czasopismo Kwartalne Całego Prawa Handlowego, Upadłościowego oraz Rynku Kapitałowego, 2009, nr 2, s. 241 i n., B. Gliniecki, Ustawa deweloperska. Komentarz do ustawy o ochronie praw nabywcy lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego, Warszawa 2012, s. 33 – 34. Teza o causa donandi takich umów byłaby całkowicie nieuprawniona.
Blog